Hataý döwleti
Hatay döwleti ( Fransuzça : État du Hatay, Arapça : دولة خطاي Dawlat Ḫaṭāy ) 1938-nji ýylyň 2-nji sentýabrynda Iskenderun Sanjagy garaşsyzlygyny yglan edeninde döredilen türk döwletidir . 1939-njy ýylyň 29-njy iýunynda döwletiň kanun çykaryjy organy bolan 40 agzaly Hataý Döwlet Milli Assambleýasynyň kararyna laýyklykda 22-si türk bolup, Türkiýä goşuldy we Hataý welaýatyna öwrüldi.
1937-nji ýylda Hataý meselesini çözmek üçin Milletler Bileşiginiň karary bilen döredildi. Döwletiň döredilmegi Hataý milli mejlisiniň 1938-nji ýylyň 2-nji sentýabryndaky karary bilen yglan edildi. Prezident hökmünde Taýfur Sökmen, mejlisiň başlygy Abdülgani Türkmen, premýer-ministr hökmünde Abdurrahman Melek saýlandy. Döwletiň resmi dili türk, ikinji dili fransuz dili bolupdy, emma arap dilini berýän mekdepler arap dilini öwredmeýi dowam etdirdiler. Gurluşyň taslamasynda içerki işler garaşsyz seredildi; Daşary gatnaşyklar, maliýe gatnaşyklary, gümrük we territorial bitewilik Fransiýa we Türkiýe tarapyndan gözegçilik astynda saklanar we karar berler.
Karar kabul ediji we ýerine ýetiriji guramalaryň hemmesiniň türk ilatynyň gözegçiliginde bolan döwletiň , Fransiýanyň Siriýanyň mandatyna garaşlylygy problema döredýärdi. Şol sebäpli ädimme-ädim edilen üýtgeşmeler bilen Türkiýe bilen baglanyşyga tarap barýan Hataý Ikinji jahan urşunyň ýakynlaşmagy netijesinde Fransiýa tutanýerli bolup bilmedi we Türkiýe bilen söweşip bilmedi we Ankarada Fransiýa bilen Türkiýäniň arasynda "Türkiýe bilen Siriýanyň arasyndaky territorial meseleleriň düýbünden çözülmegi baradaky şertnama" gol çekildi. 23-nji iýun 1939-njy ýyl Fransiýa Hataýyň Milli mejlisiniň 1939-njy ýylyň 29-njy iýunynda kabul eden kararyna laýyklykda Fransiýa Türkiýä goşuldy. Türkiýe, 1939-njy ýylyň 7-nji iýulynda kabul edilen kanun bilen "Hataý" welaýatyny döretmek arkaly goşulmak işini tamamlady. 1939-njy ýylyň 23-nji iýulynda fransuz goşunlary Hataýdan çykdylar. [1]
1936-njy ýyldan öň ady
[düzet | çeşmäni düzet]1921-nji ýyldan başlap, fransuzlar tarapyndan "Iskenderunyň awtonom Sanjak / Autonomous Sandjak d'Alexandrette" (takmynan "Iskenderunyň awtonom sebiti") diýlip atlandyrylýan sebit tiz wagtdan diňe "Sancak" (Sanjak) diýlip atlandyrylyp başlandy. Gysgaça aýtsak, Osmanly imperiýasynyň köp ýerinde administratiw sebitleri kesgitleýän "Sancak" sözi aýratyn ada öwrüldi. [2]
İsmail Müştak Maýakon, 1936-njy ýylyň 10-njy oktýabrynda "Cumhuriyet" gazetinde çap edilen "Taryhdan bir ýaprak" atly makalasynda bu sebitiň gadymy döwürlerden bäri türk bolandygyny nygtaýar. Makala görä, Merkezi Aziýadan gelen türkler (Hytaý / Kytaý / Kataý taýpasy) öz atlary, Hata we Ata sözlerine esaslanyp, bu sebiti Hataý diýip atlandyrypdyrlar. Bu mowzuk Hititler (Etiler) we hatda olardan öň Anadolyda ýaşaýan Hatti halky bilen baglanyşykly. [3] Bu mesele boýunça ikinji makala, şol ýazyjy tarapyndan 22-nji oktýabrda "Hata-Hataý" ady bilen neşir edildi. [4]
Demografiki gurluşy
[düzet | çeşmäni düzet]| Fransuz ilatynyň çaklamalaryna görä 1936-njy ýylda Hataýyň ilat gurluşy [5] | ||
|---|---|---|
| Etnik topar | San | % |
| Arap Alewis | 61,600 | 28% |
| Sünni araplar | 22,000 | 10% |
| Grekler we beýleki hristianlar | 17,600 | 8% |
| Türkler | 85,800 | 39% |
| Ermeniler | 24,200 | 11% |
| Çerkezler, ýewreýler, kürtler | 8,800 | 4% |
| Jemi | 220,000 | 100% |
- ↑ Sitirleme säwligi: Nädogry
<ref>tegi;hatayatly refler üçin tekst görkezilmändir - ↑ Milletler Cemiyeti - Sancak Metinleri (El Şebab Matbaası, Halep - 1937)
- ↑ “Tarihten Bir Yaprak”, İsmail Müştak Mayakon, Cumhuriyet Gazetesi, 10 Ekim 1936 (Tarayıcıda 1. Sayfa)
- ↑ “Hata-Hatay”, İsmail Müştak Mayakon, Cumhuriyet Gazetesi, 22 Ekim 1936 (Tarayıcıda 2. ve 3. Sayfa)
- ↑ Şablon:Kitap kaynağı