Rasizm

Ślabikŏrzowe abecadło Tyn artikel je narychtowany we ślabikŏrzowym zŏpisie ślōnskij gŏdki. Coby sie przewiedzieć wiyncyj, wejzdrzij do artikla ô nim.

Rasizm (ze fr. le racisme ôd la race – rōd, rasa, grupa spokrewniōnych) – grupa poglōndōw a wypływajōnce z nij zachowaniŏ przijmujōnce założynie wyższości niykerych ras ludzi nad inkszymi^[1]. Przetrwanie tych „wyższych” ras stŏwŏ sie nadrzyndnōm cynōm i z racyje swojij wyższości majōm ône prawo do dōminowaniŏ nad „niższymi” rasami. Wiynkszość ideologōw rasizmu ôpiyrŏ sie na rozdziałach we wyglōndzie ludzi.

Rasizm nikej niy bōł litōm ideologijōm, zmiynioł sie i ewoluował, tedy niy je muster rasizmu – jego istotã idzie podszukować jyny bez historyjõ.

Podanie jak wiynkszość ideologije, rasizm starŏ sie spiyrać swoje założynia bez użycie naukowych danych. Miyndzy inkszymi paranaukōm, kerõ posiłkowali sie nazisty była frynologijŏ, ôparta na badaniukształtu ludzkij czaszki i jeji propōnowanego zwiōnzku z inteligyncyjōm i znakami natury.

Koncept ludzkij „rasy” je wielce spōrny, z racyje tego, ze ôd mocka stoleci termin tyn używany bōł zaôbycz we kōntekście dyskryminacyje skuli farby skōry abo pochodzynia, jego pasowanie we publicznyj sferze je dzisiej kojarzōne z tã dyrekt tradycyjōm. Tajla wyuczōnych utrzimuje, iże czynsto, z pōnktu widzyniŏ gynetyki, rozdziały miyndzy dwiyma ôsobami tyj samyj „rasy” (negroidalnej, kaukaskej, itp.) sōm srogsze aniżeli miyndzy przedstŏwicielami dwōch roztōmajtych ras, co kōmandyruje, iże koncept rasy niy mŏ pokryciŏ we ryalności, i niy wiōnże sie z charakterystycznymi talyntami i cechami.

Wydŏwŏ sie jednak, iże we zicher kōntekście przinŏleżałoby zachować koncept „rasy”. Rozpoznanie istniyniŏ ras bez terŏźnych biologōw niy mŏ nic spōlnego z jejich hierarchizacyjōm, niy pociōngŏ ôno tyż za sobōm prawiyniŏ ô prawym rozdziale miyndzy niymi. Pōmiany we widzyniu anōngu „rasy” dokōnujōm sie na naszych ôczach. We cajtōngu Nature Genetics z 2000 i 2001 roku idzie czytać:

• „To, że rasa we tym kōntekście niyma terminym naukowym, je rzeczōm przijyntõ bez cołkość wyuczōnych – je to przekŏz, kery winiyn być bez kōńca spōminany”^[2]
• „Ôd dŏwnŏ, wyuczyni prawiyli, iże na gynetycznym poziōmie zmiynność znakōw miyndzy ôsobnymi stworzyniami z tyj samyj populacyje je srogszŏ, aniżeli ta, kerŏ je miyndzy ôsobnymi populacyjami, i iże niy mŏ biologicznego dowiydzieniŏ dlŏ rasy”^[3].

Mynij, we roku 2003, A. W. F. Edwards, z Uniwerzytetu we Cambridge, ôpublikowoł esej „Human Genetic Diversity: Lewontin's Fallacy”^[4], kaj skazuje ôn na logiczny błōnd piyrwyjszych podszukowań: brało sie we nich pōniywŏż po uwagã frekwyncyjŏ wystympowaniŏ pojedynczych gynōw, choby były ône ôd siebie niyznŏleżne. Wtynczŏs tradycyjnie rasa definiowanŏ je jako „grupa etnicznŏ, kerŏ cechuje sie zbiorym znakōw erbowych (jak farba skōry, kształt gowy, proporcyje grup krwie, itp.)”. Jeźli porōwnŏ sie ôsoby z pōnktu widzyniŏ skoordynowanych gynōw, tradycyjne rasy prezyntujōm klarowne rozdziały gynetyczne.

Prōbōm wdrożenia ôbywatelskigo tajlōngu na rasie bezma dycki tŏwarziszōm usprawiedliwiyniŏ ô naturze religijnyj. Nojstarszym przikładym je sam snŏdź systym kastōw, zintegrowany z hinduizmym, kery przetrwoł do dzisioj ôd czasōw najŏzdōw „biołych” Ariōw na „ćmawõ” drzynnõ ludność Indyjskij Bōny, miyndzy XIX a XVI stoleciym p.n.e. (słowo kasta we sanskrycie je tyż słowym farba). Religijne usprawiedliwiyniŏ propagowano tyż we krześcijōńskich kościołach we USA we czasie ôkresu legalnego niywolnictwa, jak tyż we hitlerowskich Miymczech we czasie prześladowania Żydōw.

We drugij tajli 20. stoleciŏ ukŏzało sie mocka religijnych prziwōdcōw, kerzi potympiali rasizm. We USA pastor Martin Luther King we swojich widzianych mŏwach dopōminoł sie, coby Amerykany roztōmajtych farb skōry mogli żyć razym jako rōwni ôbywatele. We RPA ô pojednanie miyndzy biołymi i czŏrnymi apelował biskup Tutu. We uhonorowaniu swojich zasug na rzecz boju z rasizmym ôba religijni prziwōdcy dostali pokojowe nadgrody Nobla.

Rasizm je czynsto skazowany, bydź je już dzisioj ôgōlnie przijynty, jako ideologicznŏ ôpora mocka systymōw kōntrole, gwołtōw abo wyzysku, m.in. niywolnictwa we XIX stoleciu, apartheidu, systymu kastōw, nazizmu jak tyż barzij ôgōlnie kolōnializmu, impyrializmu i fōndamyntalizmu.

• Dyskryminacyjŏ płci (seksizm)
• Dyskryminacyjŏ seksualnych myńszości (hōmofobijŏ)