Amsterdami

Amsterdam
Kryeqytet dhe komunë
Prej lartë poshtë, majtas në të djathtë: Keizersgracht, kanal në qytezën Centrum, Concertgebouw Mbretërore dhe Rijksmuseum
Flamuri Stema
Nofkat:  Mokum, Venediku i Veriut
Parimet:  Heldhaftig, Vastberaden, Barmhartig (Valiant, Steadfast, Compassionate)
Vendodhja e komunës së Amsterdamit
Amsterdami (Earth)
Koordinatat: 52°22′N 4°54′E / 52.367°N 4.900°E / 52.367; 4.900
Shteti	Holanda
Provinca	Hollanda e Veriut
Rajoni	Zona metropolitane e Amsterdamit
Bashkia e qytetit	Stopera
Bashkitë	Tetë distriktet Centrum Noord West Nieuw-West Zuid Oost Zuidoost Westpoort
Qeveria [1]
• Trupi	Këshilli komunal
• Kryetari	Femke Halsema (GL)
Sipërfaqja
• Komuna	219,49 km2 (8,475 sq mi)
• Sipërfaqe tokësore	165,50 km2 (6,390 sq mi)
• Sipërfaqe ujore	53,99 km2 (2,085 sq mi)
Popullsia
• Komuna	871.873
Emri i banorëve	Amsterdamër
Zona kohore	UTC+1 (CET)
• Verës (DST)	UTC+2 (CEST)
Kodi postar	1000–1109
Prefiksi	020
GeoTLD	.amsterdam
Faqja zyrtare	www.amsterdam.nl

Amsterdami (holandisht: Amsterdam (help·info)) është kryeqyteti dhe qyteti më i populluar i Holandës; me një popullsi prej 871,873 banorësh brenda qytetit, 1,558,755 në zonën urbane dhe 2,480,394 në zonën metropolitane. Ndodhet në provincën holandeze të Hollandës së Veriut, Amsterdami në gjuhën e folur quhet "Venediku i Veriut", për shkak të numrit të madh të kanaleve që formojnë një Vend të Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s.

Amsterdami u themelua në Amstel, i cili u nda për të kontrolluar përmbytjet; Emri i qytetit rrjedh nga diga e Amstelit.^[2] Me origjinë si një fshat i vogël peshkimi në fund të shekullit të 12-të, Amsterdami u bë një nga portet më të rëndësishme në botë gjatë epokës së artë holandeze të shekullit të 17-të dhe u bë qendra kryesore për sektorët e financave dhe tregtisë.^[3] Në shekujt 19 dhe 20, qyteti u zgjerua dhe shumë lagje dhe periferi të reja u planifikuan dhe u ndërtuan. Kanalet e Amsterdamit të shekullit të 17-të dhe Linja e Mbrojtjes së shekullit të 19-20 të Amsterdamit janë në Listën e Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s. Sloten, i aneksuar në vitin 1921 nga komuna e Amsterdamit, është pjesa më e vjetër e qytetit, që daton në shekullin e 9-të.

Tërheqjet kryesore të Amsterdamit përfshijnë kanalet e saj historike, Rijksmuseum, Van Gogh Museum, Stedelijk Museum, Hermitage Amsterdam, Concertgebouw, Shtëpia e Anne Frank, Scheepvaartmuseum, Amsterdam Museum, Heineken Experience, Pallati Mbretëror i Amsterdamit, Natura Artis Magistra, Hortus Botanicus Amsterdam, NEMO, distrikti me drita të kuqe dhe shumë kafene me kanabis. Qyteti është gjithashtu i njohur për jetën e tij të natës dhe aktivitetin e festivaleve; me disa nga klubet e saj të natës (Melkweg, Paradiso) ndër më të famshmit në botë. Kryesisht i njohur për trashëgiminë e tij artistike, sistemin e përpunuar të kanaleve dhe shtëpitë e ngushta me fasada me kapa; trashëgimi të ruajtura mirë të epokës së artë të qytetit të shekullit të 17-të. Këto karakteristika janë padyshim përgjegjëse për tërheqjen e miliona vizitorëve të Amsterdamit çdo vit. Çiklizmi është çelësi i karakterit të qytetit dhe ka shtigje dhe korsi të shumta për biçikleta të përhapura në të gjithë qytetin.

Si kryeqyteti tregtar i Holandës dhe një nga qendrat kryesore financiare në Evropë, Amsterdami konsiderohet një qytet alfa botëror nga grupi studimor i Globalizimit dhe Qyteteve Botërore (GaWC). Qyteti është gjithashtu kryeqyteti kulturor i Holandës. Shumë institucione të mëdha holandeze kanë selitë e tyre në qytet, duke përfshirë: konglomeratin Philips, AkzoNobel, Booking.com, TomTom, and ING.^[4] Për më tepër, shumë nga kompanitë më të mëdha në botë janë të vendosura në Amsterdam ose kanë vendosur selitë e tyre evropiane në qytet, si kompanitë kryesore të teknologjisë Uber, Netflix dhe Tesla. Në vitin 2012, Amsterdami u rendit qyteti i dytë më i mirë për të jetuar nga Njësia e Inteligjencës Economist (EIU) dhe i 12-ti në nivel global për cilësinë e jetesës për mjedisin dhe infrastrukturën nga Mercer. Qyteti u rendit në vendin e 4-të globalisht si qendra kryesore e teknologjisë në raportin Savills Tech Cities 2019 (i 2-ti në Evropë), dhe i treti në inovacion nga agjencia australiane e inovacionit 2thinknow në Indeksin e tyre të Qyteteve të Inovacionit 2009. Porti i Amsterdamit është i pesti më i madhi në Evropë. Qendra KLM dhe aeroporti kryesor i Amsterdamit, Schiphol, është aeroporti më i ngarkuar i Holandës, si dhe aeroporti i tretë më i ngarkuar në Evropë dhe aeroporti i 11-të më i ngarkuar në botë.^[5] Kryeqyteti holandez konsiderohet si një nga qytetet më multikulturore në botë, me të paktën 177 kombësi të përfaqësuara.^[6]

Disa nga banorët e shquar të Amsterdamit gjatë historisë përfshijnë: piktorët Rembrandt dhe Van Gogh, ditaristen Anne Frank dhe filozofin Baruk Spinoza.

Pas përmbytjeve të viteve 1170 dhe 1173, banorët afër lumit Amstel ndërtuan një urë mbi lumë dhe një hidrocentral përmes tij, duke i dhënë emrin e lumit fshatit: "Aemstelredamme".

Themelimi dhe Mesjeta Amsterdam është shumë më i hershëm se qytetet hollandeze si Nijmegen, Rotterdam, dhe Utrecht. Në tetor 2008, sipas gjeografit Chris de Bont toka që rrethon Amsterdam-in po rimerrej që në fund të shekullit të 10-të.

Amsterdami ndodhet në Holandën Perëndimore, në provincën e Hollandës së Veriut, kryeqyteti i së cilës nuk është Amsterdami, por më tepër Haarlem. Lumi Amstel përfundon në qendër të qytetit dhe lidhet me një numër të madh kanalesh që përfundimisht përfundojnë në IJ. Amsterdami është rreth 2 metra nën nivelin e detit. Toka përreth është e rrafshët pasi është e formuar nga polderë të mëdhenj. Një pyll i krijuar nga njeriu, Amsterdamse Bos, është në jugperëndim. Amsterdami është i lidhur me Detin e Veriut përmes Kanalit të Detit të Veriut.

Amsterdami është intensivisht i urbanizuar, siç është zona metropolitane e Amsterdamit që rrethon qytetin. Me një sipërfaqe prej 219,4 km² të tokës, qyteti ka 4,457 banorë për km² dhe 2,275 shtëpi për km². Parqet dhe rezervat natyrore përbëjnë 12% të sipërfaqes së tokës së Amsterdamit.

Amsterdami ka më shumë se 100 km kanale, shumica e të cilave lundrohen me varkë. Tre kanalet kryesore të qytetit janë Prinsengracht, Herengracht dhe Keizersgracht.

Në mesjetë, Amsterdami ishte i rrethuar nga një hendek, i quajtur Singel, i cili tani formon unazën më të brendshme në qytet dhe i jep qendrës së qytetit një formë patkoi. Qyteti shërbehet gjithashtu nga një port detar. Është krahasuar me Venedikun, për shkak të ndarjes së tij në rreth 90 ishuj, të cilët lidhen me më shumë se 1200 ura.^[7]

Amsterdami ka një klimë oqeanike (Köppen Cfb)^[8] e ndikuar fuqimisht nga afërsia e saj me Detin e Veriut në perëndim, me erëra mbizotëruese perëndimore. Ndërsa dimrat janë të freskët dhe vera të ngrohta, temperaturat ndryshojnë nga viti në vit. Herë pas here mund të ketë dimër të ftohtë, me borë dhe verë të nxehtë e të lagësht.

Për shkak se Amsterdami është i rrethuar nga tre anët nga trupa të mëdhenj uji, si dhe ka një efekt të konsiderueshëm të ishullit të nxehtësisë, netët rrallë bien nën -5 °C, ndërsa mund të jetë lehtësisht -12 °C në Hilversum.

Reshjet mesatare vjetore të Amsterdamit janë 838 mm (33 in).^[9] Një pjesë e madhe e këtyre reshjeve bie si shi i dobët ose shi i shkurtër. Ditët me re dhe me lagështi janë të zakonshme gjatë muajve më të freskët nga tetori deri në mars.

Amsterdami ka një histori të pasur arkitekturore. Ndërtesa më e vjetër në Amsterdam është Oude Kerk (shqip: Kisha e Vjetër), në zemër të Wallen, e shenjtëruar në vitin 1306.^[10] Ndërtesa më e vjetër prej druri është Het Houten Huys^[11] në Begijnhof. Është ndërtuar rreth vitit 1425 dhe është një nga dy ndërtesat ekzistuese prej druri. Është gjithashtu një nga shembujt e paktë të arkitekturës gotike në Amsterdam. Ndërtesa më e vjetër prej guri e Holandës, Moriaan është ndërtuar në 's-Hertogenbosch.

Në shekullin e 16-të, ndërtesat prej druri u rrafshuan dhe u zëvendësuan me tulla. Gjatë kësaj periudhe, shumë ndërtesa u ndërtuan në stilin arkitektonik të Rilindjes. Ndërtesat e kësaj periudhe janë shumë të njohura me fasadat e tyre të shkallëzuara, që është stili i zakonshëm holandez i Rilindjes. Amsterdami zhvilloi shpejt arkitekturën e tij të Rilindjes. Këto ndërtesa janë ndërtuar sipas parimeve të arkitektit Hendrick de Keyser. Një nga ndërtesat më të habitshme të projektuara nga Hendrick de Keyser është Westerkerk. Në shekullin e 17-të, arkitektura baroke u bë shumë e popullarizuar, siç ishte gjetkë në Evropë. Kjo përafërsisht përkoi me Epokën e Artë të Amsterdamit. Arkitektët kryesorë të këtij stili në Amsterdam ishin Jacob van Campen, Philips Vingboons dhe Daniel Stalpaert.^[12]

Amsterdam është kryeqyteti financiar dhe i biznesit të Hollandës.

Gjatë fundit të shekullit të 16-të Rederijkerskamer (Dhoma e retorikës) e Amsterdam organizoi konkurse ndërmjet Dhomave të ndryshme në leximin e poezisë dhe dramës. Në 1638, Amsterdam hapi teatrin e parë.

Aktualisht, ka gjashtëmbëdhjetë rrugë tramvaji dhe pesë rrugë metroje. Të gjitha operohen nga operatori komunal i transportit publik Gemeente Vervoerbedrijf (GVB), i cili drejton gjithashtu rrjetin e autobusëve të qytetit.

Katër tragete GVB pa tarifa transportojnë këmbësorë dhe çiklistët përtej liqenit IJ deri në rrethin e Amsterdam-Noord dhe dy tragete me tarifa shkojnë në lindje dhe në perëndim përgjatë portit. Ekzistojnë gjithashtu taksi uji të operuar privatisht, një autobus uji, një operacion për ndarjen e varkave, varka elektrike me qira dhe lundrime në kanale, që transportojnë njerëz përgjatë rrugëve ujore të Amsterdamit.

Autobusët rajonalë dhe disa autobusë periferikë operohen nga Connexxion dhe EBS. Shërbimet ndërkombëtare të autobusëve ofrohen nga Eurolines nga stacioni hekurudhor Amsterdam Amstel, IDBUS nga stacioni hekurudhor Amsterdam Sloterdijk dhe Megabus nga Zuiderzeeweg në lindje të qytetit.

Për të lehtësuar transportin në qendër të Amsterdamit, qyteti ka vendndodhje të ndryshme P+R ku njerëzit mund të parkojnë makinën e tyre me një çmim të përballueshëm dhe të transferohen në një nga linjat e shumta të transportit publik.^[13]

1. ^ "Portfolios: Mayor & Alderpersons" (në anglisht). Gemeente Amsterdam. Arkivuar nga origjinali më 28 shkurt 2014. Marrë më 18 shkurt 2014.
2. ^ "Amsterdam". Encyclopedia Britannica (në anglisht). Marrë më 5 janar 2021.
3. ^ Cambridge.org, Capitals of Capital -A History of International Financial Centres – 1780–2005, Youssef Cassis, ISBN 978-0-521-84535-9
4. ^ Forbes.com, Forbes Global 2000 Largest Companies – Dutch rankings.
5. ^ "Air freight services and solutions" (në anglisht).
6. ^ "Amsterdam world's most multicultural city" (në anglisht). 26 shkurt 2008.
7. ^ "Adventure" (në anglisht). 16 qershor 2008. Arkivuar nga origjinali më 9 korrik 2014. Marrë më 17 qershor 2014.
8. ^ "Amsterdam, Netherlands Köppen Climate Classification (Weatherbase)". Weatherbase (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 23 janar 2023. Marrë më 2 korrik 2019.
9. ^ "Stationsdata station Schiphol 1981–2010" (PDF) (në holandisht). Royal Netherlands Meteorological Institute. Marrë më 10 shtator 2013.
10. ^ "Oude Kerk official website". Marrë më 10 qershor 2009. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
11. ^ "Houten Huys" (në holandisht). Arkivuar nga origjinali më 26 dhjetor 2007. Marrë më 19 maj 2008.
12. ^ "Hollands Classicisme" (në holandisht). Arkivuar nga origjinali më 2 shkurt 2007. Marrë më 21 maj 2008.
13. ^ "Parkeren + Reizen (P+R) Amsterdam – I amsterdam". www.iamsterdam.com (në holandisht). Arkivuar nga origjinali më 22 tetor 2017. Marrë më 11 janar 2022.

• website www.amsterdam.nl
• Video turne në Amsterdam

• Portali i Holandës