Rimska poljoprivreda
Poljoprivreda u drevnom Rimu, kao i kod mnogim drugim antičkim civilizacijama, je predstavljala najveću i temeljnu granu privrede. Tokom svog postojanja se značajno mijenjala po svom karakteru i razmjerima, iako nešto manje po svojim tehnikama. Kako je sam grad Rim rastao, tako je pitanje redovne i kvalitetne opskrbe hranom postajalo jedno od glavnih bezbjednonosnih, a kasnije i političkih pitanja rimske države.
Arheolozi su pronašli tragove poljoprivredne proizvodnje u Lacijumu koji datiraju od 10. vijeka pne., odnosno ostatke gradskih naselja (Ardea, Lavinijum, Alba Longa i dr.). Oblast samog Lacijuma se velikim dijelom sastoji od polu-suhih visoravni isprecijanih brazdama a na koje puše jugozapadni vjetar sa mora. Područje je također imalo šume koje su služile kao izvor drva, a također se uzgajala stoka. Zahvaljujući isušivanju močvara su stvoreni uvjeti za uzgoj žitarica. Latini, a kasnije i sami Rimljani su tako mogli uzgajati pšenicu, ječam, vinovu lozu, masline i smokve.
U najstarijem periodu Rima svaka gradska kuća je imala svoj vrt u kome se uzgajalo povrće - kupus, grah, kelj i leća.
Najstariji Rimljani su izuzetnu važnost pridavali uzgajanju stoke, dijelom i zato što se, u nedostatku drugih parametara, bogatstvo nekog čovjeka mjerilo brojem komada stoke. Tako je latinska riječ pecunia istovremeno značila i "stoku" i bogatstvo (slično kao i "blago" u arhaičnim oblicima srpskohrvatskog). Rimljani su od domaćih životinja uzgajali ovce i koze za proizvodnju mesa i sira, dok su se volovi, magarci i konji koristili za obavljanje poljskih radova.
Slane lagune na ušću Tibera u Tirensko more su drevnim Rimljanima služile kao izvor soli, a ona se u sam grad dovodila putem poznatim kao Via Salaria. Okolne šume u Lacijumu su, pak, služile kao obilan izvor drva.
U najstarijem periodu vlasništvo nad zemljištem je bilo kolektivno, odnosno vlasnicima zemlje nisu bili pojedinci nego gensovi (rodovi), odnosno klanovi. Ta velika zemljišta su se, pak, dijelila na manje komade poznate kao heredium na kojima bi obrađivao pojedini član klana sagradio kuću te ga obrađivao zajedno sa članovima svoje uže porodice. Uz kuću je postojao hortus, ili vrt čije je obrađivanje bilo povjereno ženskim članovima porodice.
Kako je Rim rastao, te se od relativno malenog grada-države pretvorio u regionalnog hegemona, tako je povećani broj stanovnika doveo do potrebe za efikasnijim načinima proizvodnje i opskrbe hrane. Već u 4. vijeku pne. rimski Senat uvodi novu magistratsku funkciju edila, čiji je zadatak, između ostalog, briga o opskrbi građana Rima žitom. Istovremeno su osvajanja teritorija drugih italskih gradova i naroda dovela do stvaranja velikih poljoprivrednih zemljišta koje više nisu u privatnom nego u javnom vlasništvu, ali ta institucija nije bila praćena nekim značajnijim tehnološkim napretkom ili promjenama.
To se dogodilo tek krajem 3. i u 1. vijeku pne. kada su osvajanjem Velike Grčke, a kasnije i kartaginskih područja, Rimljani došli u doticaj sa poljoprivrednim tehnikama koje su bile superiornije njihovima. To se prvenstveno odnosilo na uzgoj maslina i smokava. Rimski poljoprivrednici su zahvaljujući tome po prvi put bili u stanju stvarati višak poljoprivrednih proizvoda, odnosno plasirati ga na tržištu umjesto zadovoljavati vlastite ili potrebe svoje neposredne okoline. Masline i smokve su se pokazale kao najunosnijim kulturama, pa se one sve više uzgajaju u Italiji, dok se napušta uzgoj pšenice. Rimljani, pak, postepeni nestanak talijanskog žita nadoknađuju uzgojem žita na novoosvojenoj Siciliji.
Takav novi, "industrijski", model poljoprivrede najviše pogoduje patricijima, odnosno najbogatijim Rimljanima koji su u stanju kupiti velika zemljišta, odnosno veliki broj robova koji služe kao jeftina radna snaga na latifundijima. Slobodni seljaci sa svojim malim imanjima im ne mogu predstavljati konkukrenciju, te postepeno siromaše i prisiljeni su odlaziti u Rim u potrazi za poslom. Ti procesi, između ostalog, dovode do političke nestabilnosti koji će do sredine 1. vijeka pne. dovesti do sloma republikanskog režima.
Osvajački ratovi koje je Republika vodila u tom periodu su također kao posljedicu imali stvaranje kolonija, odnosno naselja oko kojih je veteranima kao plaća za ratne zasluge predano zemljište. Te će kolonije u provincijama imati značajnu ulogu prilikom širenja grčko-rimskih poljoprivrednih tehnika u različite oblasti Mediterana i Evrope.
Završetkom građanskih ratova i uspostavom novog carskog režima, odnosno tzv. rimskog mira (pax romana) stvoreni su uvjeti za daljni razvitak poljoprivrede. Rimskim carevima sada jedan od glavnih zadataka postaje kontuirano snabdijevanje Rima - čije je stanovništvo naraslo na oko milion ljudi - hranom. Glad uzrokovana nestašicama 23. pne. je prvom caru Augustu tako, između ostalog, dala povod da jača svoje ovlasti i od Senata nezavisnu upravu uvodeći nove magistrate kao što su prafectus annonae zadužene za snabdijevanje žitom, prvo u samom Rimu, a pod kasnijim carevima i u drugim provincijama.
Nastojeći što bolje organizirati snabdijevanje hranom, August i njegovi nasljednici su organizirali popise stanovništva koji su kasnijim historičarima dali vrijedne podatke o poljoprivrednoj proizvodnji u Italiji u prvim vijekovima Carstva. Tako je u Italiji postojalo oko 5 miliona hektara obradive zemlje, a ona je bila podijeljena na oko 600.000 pojedinačnih imanja. Procjenjuje se da je na poljoprivrednim imanjima radilo oko 2,5 miliona od 6,5 miliona stanovnika Italije. Za taj period je karakteristično i to da se nastoji ukloniti bezbjednosni rizik uzrokovan masovnim korištenjem robova u poljoprivredi, koji se manifestirao u robovskim ratovima, i to zakonskim i drugim mjerama kojima se poboljšava njihov pravni i ekonomski položaj, odnosno olakšava eventualno oslobađanje.
Glavnina poljoprivredne proizvodnje se, međutim, u doba Carstva iz Italije premjestila u provincije. Uz relativno pouzdani pomorski saobraćaj je postalo moguće Rim, kao i samu Italiju, snabdijevati sa raznovrsnim poljoprivrednim proizvodima iz klimatski različitih područja.
Takvo će se stanje promijeniti u posljednjim vijekovima Carstva kada politička nestabilnost dovodi do poremećaja u snabdijevanju hranom, pa u Rimu i Italiji dolazi do ponovne orijentacije na lokalnu proizvodnju. U 4. vijeku dolazi do postepenog odumiranja velikih latifundija koji u novim okolnostima nisu više efikasni; veliki zemljoposjednici ih nastoje podijeliti na manje cjeline koje se daju u najam siromašnim seljacima, odnosno robovima. Iz te prakse će se stvoriti institucija kolonata koji će - stapajući status roba sa najamnim seljakom - do srednjeg vijeka evoluirati u jedan od oblika kmetstva.
- Cato the Elder's De Agri Cultura (on Agriculture) in Latin and English
- Columella's Res Rustica in Latin Complete text in Latin at The Latin Library
- Columella's Res Rustica in English Books I‑IV in English translation at LacusCurtius
- Latin text of Varro Rerum Rusticarum de Agri Cultura
- Pliny the Elder's Natural History [1]