Kurganska hipoteza

Godine 1956. Marija Gimbutas je predstavila svoju kurgansku hipotezu u kojoj je, kombinirajući arheologiju mitologiju, etnologiju, folklor i lingvistiku, locirala začetke naroda koji su govorili protoindevropski (PIE) jezik. Ona je sve te kulture nazvala "kurganskim" prema ruskom izrazu za poseban grobni humak te odredila njihovu difuziju prema Evropi.^[1]

Kurgan (ruski: курга́н) je tip tumula napravljen iznad groba, sa jednim ljudskim tijelom uz koje su se nalazili posuđe, oružje i najčešće uključujući konje, konjsku opremu i kola. Najranije poznati kurgani se datiraju u IV milenij pne, na pordučju Kavkaza. Kurgan humke bile su karakteristika populacija bronzanog doba i nađeni su u Mongoliji, Kazahstanu, Altajskim planinama, Rusiji, Ukrajini, Rumuniji, Bugarskoj i Pontsko-kaspiskim stepama.

"Kurganske kulture" je naziv za različite kulture u Pontsko-kaspiskim stepama bakarnog i ranog bronzanog doba (od V. do III, vijeka pne), da bi se identifikovale kao jedinstvene arheološke kulture ili kulturni horizont, baziran na zajedničkim karakteristikama. U te kulture Gumbitas svrstava:

• Dnjestar-Bug kultura (VI milenijum)
• Samara kultura (V milenijum)
• Khvalynsk kultura (V milenijum)
• Dnjepar–Don kultura (V do IV milenijum)
• Srednji Stog kultura (sredina V do sredina IV milenijum)
• Maikop kulture–Dereivka (sredina IV do sredina III milenijum)
• Jamna kultura je jedan raznoliki kulturni horizont raširen po stepama od sredine IV do do III milenijuma.
• Usatovo kultura (kasni IV milenijum)

Historijski zapisi pokazuju da su narodi koji su se do I stoljeća naselili od obala Atlantika do Indije govorili blisko srodnim jezicima. To su indoevropski jezici, a njihovim zajedničkim predkom, nazvanim Praindoevropski jezik, govorilo se u Euroaziji prije otprilike 6000 godina. Narod koji je govorio tim jezikom pretkom nazivaju se Praindoeuropljanima. Kao jezički predak gotovo polovine stanovništva ovoga planeta, on je jedan od najvažnijih, a istovremeno i najteže objašnjiva pojava u prahistorijskom periodu. Ne postoji nijedan praindoevropski tekst, a fizički ostatci i materijalna kultura ne mogu se sa sigurnošću utvrditi bez opširne rasprave. Geografsko područje na kojem su živjeli Praindoevropljani predmetom je stotinu pedeset godina intenzivne, a ipak neriješene prepirke.^[2]

Ova je hipoteza imala značajan efekt na proučavanje Indoevropljana. Naučnici koji prihvaćaju Gimbutasine argumente koriste izraz kurganska ili Kultura jamnih grobova kako bi označili rani proto-indoevropski etnicitet koji je postojao u pontskim stepama i jugoistočnoj Evropi od petog do trećeg milenijuma pne.^[3]

Kurganske kulture prošle su razvojni put od mezolita (lovci - sakupljači), neolita (stočarstvo), do eneolita (upotreba bakra), da bi stvorile Jamna kulturu podijeljenu u četiri sfere:^[4]

• Društvena - osnovu je činio patrijarhalni rod, koji je u potrazi za novim ispašama i prostorima postao čvrsta i borbena organizacija. Njihovi kultovi i obredi, odnosno religijski sistem u cjelini, bio je drukčiji od onog koji su razvili neolićani. Važnu je ulogu igrao kult predaka i u vezi sa njim, kult mrtvih. Sahrane su obavljane u kurganima, veoma često sa nasutim materijalom iznad grobnice (tumuli), odnosno u jamnim grobovima gdje su tijelima bila savijana koljena i oblagana ili bojena crvenim okerom, ponekad i sa više grobova u pojedinim kurganima, često dodatno iskopani. Značajno je da su se u grobovima nalazile i ritualne žrtve (goveda, svinje, ovce, koze i konji). Unutar roda je došlo i do izdvajanja obrtničkog sloja društva, posebno metalurga.^[5]
• Tehnološka - metalurška produkcija i proizvodnja metalnog oruđa i oružja (sjekira i bodež). Pripadnici kurgan kulture upoznali su se s metalom u IV milenijumu pne. Svoje su znanje o metalurgiji stekli od stanovnika Bliskog istoka, Kavkaza, Anadolije i Transilvanije. Ubrzo su nakon toga postali vrsni metalurzi i igrali su važnu ulogu u iskorištavanju izvora bakra i kasnije u pojavi bronzanog doba u Evropi.
• Ekonomska - nomadsko stočarstvo (goveče, ovca, koza), domestikacija konja i njegova upotreba kao tegleće i jahaće životinje, upotreba kola sa točkovima. Poznavali su i zemljoradnju ali u manjem obimu. Neke su zajednice koristile i ralo sa zapregom (goveče).
• Materijalna - proizvodnja i upotreba keramike sa vrpčastim ukrasima, uz korištenje dekorativnih prstenova od plemenitih metala zajedno s koštanim diskovima i koštanim kopčama.

Početkom 3. milenijuma kultura se proširila cijelim stepskim prostorom i istočnom Evropom, stvarajući nove kurganizirane kulture. Proces se odvijao u tri talasa ekspanzije:

• Prvi talas, iz perioda Kurgan I, je ekspanzija od Volge do Dnjepra, stvarajući koegzistenciju Kurgan 1 i Cucuteni–Tripolje kulture. Posljedice ove ekspanzije osjetile su se na Balkanu i duž Dunava do Vinčanske kulture u Srbiji i Lengyel kulture u Mađarskoj.
• Drugi talas, sredinom 4. milenijuma pne, rezultirao je oko 3000. god stvaranjem Kulture vrpčaste keramike, Baden kulture i Kulture kuglastih amfora, i upadom Imdoevropskih jezika u Evropu.
• Treći talas, 3000–2800 pne, sa pojavom karakterističnih grobnih jama na prostoru današnje Rumunije, Bugarske, Mađarske i Gruzije, te nestankom Cucuteni kulture. Davne 1898. godine danski arheolog Sophus Müller prvi je pojavu ukopa pod humkom razlučio od dotad poznatih skandinavskih i zapadnoevropskih dolmena i ostalih megalitnih grobnica te ga pripisao novom, migratornom stanovništvu^[6][7]

Krećući se u raznim pravcima, doneseći svoju kulturu i jezik,^[8] stanovništvo kurganskih kultura razaralo je postepeno same osnove neolitskih zajednica. Ponekad je to bilo mješanje i asimilacija a najčešće uništavanje čitavih populacija. Američki antropolog David W. Anthony, u prilog kurganskoj teoriji, smatra da su stepski narodi u susretima sa drugim populacijama imali izrazitu prednost jer su:

• imali jaku rodovsku organizaciju, ratnički nastrojenu,
• koristili su konja kao jahaću i tegleću životinju
• upotrebljavali su točak na dvokolicama i kolima na četiri točka

• Dexter, A.R. and Jones-Bley, K. (eds). 1997. The Kurgan Culture and the Indo-Europeanization of Europe: Selected Articles From 1952 to 1993. Institute for the Study of Man. Washingdon, DC. ISBN 0-941694-56-9.
• Gray, R.D. and Atkinson, Q.D. 2003. Language-tree divergence times support the Anatolian theory of Indo-European origin. Nature. 426:435-439
• Mallory, J.P. and Adams, D.Q. 1997 (eds). 1997. Encyclopedia of Indo-European Culture. Fitzroy Dearborn division of Taylor & Francis, London. ISBN 1-884964-98-2.
• Mallory, J.P. 1989. In Search of the Indo-Europeans: Language, Archaeology and Myth. Thames & Hudson, London. ISBN 0-500-27616-1.
• D. G. Zanotti, The Evidence for Kurgan Wave One As Reflected By the Distribution of 'Old Europe' Gold Pendants, JIES 10 (1982), 223-234.

• Jamna kultura
• Ukrajinska kamena stela
• Pripitomljavanje konja, Tarpan
• Žrtvovanje životinja, Ashvamedha
• Anadolska hipoteza
• Okomiti grob, Tumulus
• Potop (mitologija) i Jafet