Konosman

Konosman (engl. Bill of Lading; nem. Das Konnossement; fr. Le connaissement; skraćenica: B/L ili BOL) ili brodarska teretnica je najznačajniji dokumenat u pomorskom transportu i predstavlja hartiju od vrednosti.

Teretnice se koriste vekovima, rani ugovori o prevozu pojavljuju se u XIII veku. Teretnice tada predstavljaju priznanicu koju su davali kapetani ili brodovlasnici kao potvrdu da su primili robu. Kroz vekove ona se dalje razvijala i dobijala karakteristike koje danas ima. U početku trgovcima nije bio potreban takav dokumenat pošto su najčešće istovremeno bili i brodovlasnici ili su u najmanju ruku putovali sa svojom robom. Porastom prekomorske trgovine, trgovci su ostajali na obali i pojavila se potreba za dokumentom koji bi služio kao dokaz o ukrcanoj robi i time zaštitio i prevoznika i pošiljaoca.

Na drugoj strani, brodovlasnik je imao službenika koji je istovremeno bio i član posade broda, a čija je najvažnija dužnost bila da pedantno beleži u brodski registar primljenu robu, u prisustvu brodovlasnika, kapetana i još jednog svedoka. Po svom poreklu, konosman je izvorno kopija te knjige napravljena kao obezbeđenje od gubitka brodskog registra, kao jedinog dokaza o ukrcanoj robi, u slučaju gubitka broda. Pošto trgovac više nije putovao sa svojom robom, bio mu je potreban dokumenat o ukrcanoj robi koji bi držao kod sebe.

Jedan od najstarijih dokumenata u kome se konosman pominje u njegovom današnjem značenju je zakon Hanzeatske lige iz 1591. godine. Opšte je prihvaćeno, da je konosman nastao u Italiji, kao rezultat obimne trgovine između italijanskih gradova i Vizantije.

Konosman (teretnica) je isprava koju brodar izdaje krcatelju na osnovu ugovora o prevozu robe pomorskim putem ili unutrašnjim vodenim putevima i u kojoj potvrđuje da je primio na prevoz robu koja je u njoj označena, radi prevoza na određenoj relaciji i izdavanja u luci opredeljenja njenom zakonitom imaocu.

Iz definicije konosmana proizilaze njegove tri bitne karakteristike:

1. Funkcija priznanice - konosmanom brodar potvrđuje da je primio na prevoz robu u njemu označenu;
2. Dokaz o postojanju ugovora o prevozu - sam po sebi konosman nije ugovor o prevozu, ali je dokaz o postojanju tog ugovora i o njegovoj sadržini;
3. Konosmanom se brodar obavezuje da preda teret ovlašćenom imaocu konosmana.

Izdavanje konosmana je obaveza brodara, ali samo pod uslovom da je to zahtevao krcatelj. Praktično to u njegovo ime čini brodarski agent ili zapovednik broda. Redovno se izdaje kod pomorskog vozarskog ugovora (ugovor o prevozu pojedinačnih pošiljki), gde služi kao dokaz o zaključenom ugovoru o prevozu i njegovoj sadržini, dok se kod tzv. pomorskog brodarskog ugovora, ređe izdaje. To je zato što u ovom slučaju ugovorne strane, za razliku od vozarskog ugovora, zaključuju ugovor u pisanom obliku, te nije potrebno izdavanje teretnice kao dokaznog sredstva o postojanju istog. Ipak i kod brodarskog ugovora, konosman može da ima značaj dokaza o prijemu robe na prevoz, a posebno je u ovom slučaju značajna funkcija konosmana kao hartije od vrednosti. Ako krcatelj ne zahteva izdavanje konosmana, brodar mu izdaje potvrdu o tome da je roba ukrcana na brod tzv. časnička potvrda, koja nema svojstva hartije od vrednosti. U unutrašnjoj plovidbi , ako se ne izdaje konosman, pored časničke potvrde, može doći i do izdavanja tovarnog lista, koji takođe nema svojstva hartije od vrednosti.

Kroz vekove razvoja konosmana, postojala su različita pravila i protokoli njegovog korišćenja.

Za regulisanje pomorskog prevoza značajna je prva Međunarodna konvencija o izjednačavanju nekih pravila o teretnici iz 1924. god. tzv. Haška pravila, koju je Republika Srbija ratifikovala. U Srbiji je kodifikacija pomorskog prevoza izvršena 1977. godine, donošenjem Zakona o pomorskoj i unutrašnjoj plovidbi, a u njega su uključena mnoga dobra rešenja iz Haške konvencije, ali i Hamburških pravila iz 1978. godine koja nisu ratifikovana.

Postoje mnoge vrste konosmana koji se danas koriste u pomorskom transportu, zavisno od vrste transporta, namene i sl. Najvažnije su sledeće:

Zavisno od vremenskog trenutka izdavanja konosmana, razlikuje se konosman „ukrcano“ i konosman „primljeno za ukrcaj“. Konosman „ukrcano“ je redovan oblik konosmana koji brodar izdaje krcatelju tek nakon ukrcaja robe na brod koji je u tom konosmanu označen.

Ako tertnica ne sadrži opaske o vrsti, broju, količini, težini, stanju itd. tereta naziva se „čista teretnica“. Obrnuto „nečista teretnica“, pored redovnih podataka, sadrži i klauzule sa obrazloženim primedbama o spoljašnjem izgledu robe (vrsta robe, broj komada, količina, težina, stanje itd.). „Nečistom teretnicom“ se smatra i teretnica na kojoj nema izričitih primedbi o robi, ali ima klauzula koje znače izvesno ograđivanje brodara. Na primer: „sadržaj, težina, mere, kvalitet i tehnička specifikacija nepoznati“.

Kada se u ulozi krcatelja pojavljuje špediter koji zastupa više komitenata - pošiljalaca robe, moguće je za robu koja se prevozi jednim brodom da se od brodara zahteva izdavanje samo jednog konosmana - tzv. grupni konosman. Na osnovu izdatog grupnog konosmana, špediter izdaje komitentima potvrdu o ukrcaju robe na brod, koja može da zameni konosman kod naplate putem robnog akreditiva, ako je tako određeno u nalogu za otvaranje akreditiva. Ako se roba, koju je predao na prevoz špediter, isporučuje različitim licima, umesto grupnog konosmana može se izdati konosman po delovima robe za svakog primaoca ili se na osnovu izdatog grupnog konosmana može izdati tzv. nalog za iskrcaj robe i to za svakog primaoca posebno.

Kada od luke ukrcaja do luke iskrcaja robu prevozi više brodara (tzv. direktni prevozi - sukcesivni prevozi) može brodar koji je primio robu na prevoz da izda jedan konosman - tzv. direktni konosman (direktna teretnica). U novije vreme do izdavanja direktnog konosmana dolazi i kad se radi o mešovitim prevozima. Tada teretnicu izdaje brodar koji je primio robu na prevoz za ceo prevozni put, bez obzira na to što u izvršenju prevoza mogu da učestvuju prevozioci različitih grana transporta.

U zavisnosti od načina određenja korisnika konosmani mogu biti:

• na ime - prenosi se građanskopravnom cesijom;
• po naredbi korisnika - pretpostavka je da je to krcatelj, ako u ispravi nije označeno drugo lice. Prenos se vrši indosiranjem, kada se primenjuju pravila meničnog prava, osim odredbi o regresu, jer je brodar jedini dužnik;
• na donosioca - izdaje se izuzetno retko, a prenosi se tradicijom.

U pravnim odnosima između brodara, krcatelja i primaoca razlikujemo dva odnosa:

U pravnim odnosima između brodara i krcatelja, kao ugovornih strana iz ugovora o prevozu robe, konosman je nepotpuno dokazno sredstvo. Naime, u ovim odnosima podaci uneti u konosman imaju samo pretpostavljenu dokaznu snagu u pogledu vrste, stanja i količine primljenog tereta, te obe strane mogu podatke iz konosmana pobijati svim dozvoljenim dokaznim sredstvima. U ovom pravnom odnosu, naime konosman ima sva obeležja kauzalne hartije od vrednosti, te brodar odgovara na osnovu onog što je stvarno primio na prevoz (odgovornost ex recepto), a ne na osnovu onog što je uneto u konosman.

U pravnim odnosima između brodara i primaoca, kao trećeg lica, koji nije ugovorna strana iz ugovora o prevozu, te se na njega on ne može da odnosi zbog principa relativnog dejstva ugovora (izuzev u meri u kojoj su klauzule iz ugovora uključene u teretnicu - primena načela inkorporacije), konosman sa stanovišta brodara ima karakter potpunog dokaznog sredstva - tzv. apsolutna dokazna snaga (izuzetak su tzv. skrivene mane robe). Prema tome brodar odgovara prema primaocu u svemu prema sadržaju konosmana, nezavisno od toga kakvu je robu stvarno primio (odgovornost ex scriptura). Brodareva odgovornost prema primaocu realizuje se dakle prema pravilu non quira recepit, sed quia scripsit. Ova pravila o odgovornosti brodara primenjuju se samo ako je primalac kao treće lice savestan, što je pretpostavka.

• Mirko Vasiljević: „Kompanijsko i trgovinsko pravo“, Beograd, 2008

• Ustavno i privredno pravo
• Bills of Lading