Bërgamin-a

La bërgamin-a a l'é na pel ëd fèja, ëd crava o ëd bocin tratà con dla caussin-a fin-a ch'a dventa seulia, an manera da podèje scrive ansima. A l'é ël material che për ëd sécoj a l'é servì për tramandé la literatura.
Le bërgamin-e a son motobin gorëgne e a son donca adate për scriv-ie ansima dij document amportant, ch'a duro ant ël temp. Ij lìber ëscrit ansima a la bërgamin-a as ciamo còdes.

Ël nòm ëd bërgamin-a a ven da la sità ëd Pérghem, an Misia, dagià che la preparassion ëd coste pej, dla fasson ch'a l'ha daje al material sò nòm dël di d'ancheuj (περγαμηνή), a l'é për tradission atribuìa a Umen ëd Pérghem (192 aGC-158 aGC).
L'ameliorament prinsipal ant la neuva manera ëd fé a l'é stàit ëd pronté le pej ëd fasson ëd podèj scrivie ansima a le doe face: a l'é bel fé che a la veja manera as travajèissa na facia sola pr'ëscrivie, lòn ch'a bastava cand ij lìber a l'ero fàit a rolò e ch'as costumava nen dë scrive sia dëdnans che da darera al material. L'anvension ëd la bërgamin-a, con soe doe surfasse, a l'ha cissà ël dësvlup dij còdes.

Con ël passé dël temp a l'é vnuje na distinsion antra ij materiaj pì grossé e coj pì fin: antant che la bërgamin-a fàita con crava o fèja a l'ha mantnù ël nòm, le produssion pì rafinà fàite con le pej pì dlicà ëd bocin o ëd bero a l'han an general pijà ël nòm ëd toson. Ij còdes an pel dl'età antica e ëd mes ë l'ero për la pì part fàit dij materiaj pì fin e a l'é vnuje la costuma ëd classificheje 'me toson, bele che dle vire a sarìa pì precis ciamé ël material con ël nòm ëd bërgamin-a.

Ël process ordinari modern për pronté le pej a l'é ëd laveje, trateje con la caussin-a, dësplucheje, grateje, laveje torna, tireje an slongandje ëd fasson uniforma an sna curnis, grateje torna e solieje j'ampërfession, ampovreje ëd giss passà a lë siass e fërteje con la pómess. Ëd métod parèj a l'é bel fé ch'a fusso dovrà ëdcò na vira.

Ël nùmer assè grand ëd manuscrit antich e dl'età ëd mes ch'a son rivane an përmet ëd fene n'ideja dla varietà dij materiaj an perìod e region diferent.

I soma da 'd sitassion d'autor roman che la bërgamin-a e ël toson a ancaminavo a fé concorensa ai papir tanme material da scrivie ansima già d'lë II sécol, bele che antlora a l'é bel fé che soa preparassion a fussa pà ancor assè soagnà da feje concorensa për da bon. Ma j'esemplar ch'a son rivane dël III e IV sécol an mostro che a l'é staje un lest ameliorament, dagià che ël toson ëd col'época a l'é ëd sòlit ëd consistensa fin-a e dlicà, goregn e sòlid, seuli e lusent.

A l'é sempe staje na diferensa ëd color antra la surfassa esterior dla pel, cola ch'a l'é dësplucà, e la surfassa davzin a la carn ëd la bes-cia, an essend costa-sì pì bianca che l'àutra. Costa diferensa as armarca ëd pì ant j'esemplar pì vej, che coj pì tard a son ëstàit tratà ëd fasson pì completa con giss e pómess.
Për armedié a cost contrast, brut da vëdd-se, as costumava, an prontand ij blòch ëd feuj pr'ij volum, ëd cobié le pàgine an butand la mità dësplucà d'un feuj an facia a n'àutra mità dësplucà, e la mità da la part dla carn an facia a n'àutra mità dl'istess tipo: parèj a qualsëssìa pàgina un a duvertèissa ël lìber a s-ciairava na tinta uniforma.

Ëd sòlit, ël toson dij manuscrit pì vej, fin-a al VI sécol comprèis, a l'é 'd bon-a qualità e travajà bin. Apress, con l'aumenté dla domanda, na pì gran quantità ëd materiaj men bon a l'é intrà an sël mërcà.

La manera ëd travajé la bërgamin-a a l'era diferenta ant le vàire region.
An Irlanda e Anghiltèra ël toson dij manuscrit pì antich a l'é ëd sòlit ëd qualità pì gorëgna che cola dj'esemplar d'àutri pòst. Ant le region europenghe dantorn al Mediterani durant l'età ëd mes as dovravo ëd preferensa ëd surfasse pì lùcide, con la bruta conseguensa che la durëssa dël material a ostacolava ël surbiment e a-i era sempe la tendensa dl'anciòstr e dla pitura dë slinguesse. D'àutra part an Euròpa ossidental, për ij manuscrit ëd qualità pì bon-a, a parte dal sécol ch'a fa XII a l'é spantiasse un toson còti e flessìbil.

Për volum soasì i l'oma d'esempi ëd toson uterin, prontà da animaj pen-a nassù. N'esemplar armarcàbil ëd còdes componù con costa sostansa dlicà a l'é ël manuscrit adissional 23925, dij sécoj ch'a fan XIII e XIV, al British Museum, ch'a l'é fàit ëd 579 feuj, sensa che ël volum a resta dë spëssor anormal.
Ant l'àuta età 'd mes as dovravo dij toson pì spatussant për fé vnì pì fiamengh dij còdes soasì.
L'art ëd tenze ël material con un rich color pórpora a l'era praticà a Costantinòpoli e a Roma, e almanch a ancaminé dal III sécol soens le Scriture a l'ero copià an ëscrivend an argent e òr ansima a 'd pressios toson tenzù: në spatuss inùtil, conforma al giudissi ëd Giròni ant un passage arnomà 'd soa prefassion al lìber ëd Giòb. Vàire dj'esemplar pì antich a son rivane, an condission pì o men bon-e: për esempi, j'evangeli ant la version Vetus Latina ëd Veron-a, dël IV o V sécol; l'avosà còdes ëd Génesi ëd Vien-a; ij manuscrit Rossano e Patmos dj'evangeli an grech; l'evangeli gòtich d'Ulfila a Uppsala; e d'àutri dël VI sécol, da banda a chèich esemplar pì tardiss.
Con l'arnassensa dl'amprendiment sota Carl Magn, la produssion ëd còdes parèj a l'é stàita torna ancoragià; ma tòst apress a smija che l'art dël tenze a pórpora a sia stàita përdùa o bandonà. Na dariera testimoniansa as treuva an chèich esemplar ëd feuj ëd toson tenzù anserì 'me ornura an manuscrit arnassimentaj.