Madagascar

Ël Madagascar a l'é un pais dl'Àfrica meridional, d'anviron 20.200.000 abitant.
A l'é formà da n'ìsola dl'istess nòm e da vàire ìsole pì cite arlongh dla còsta.
La capital a l'é Antananarivo, ciamà an fransèis Tananarive.

La spetativa ëd vita an Madagascar a l'é ëd 58 agn për j'òm e 61 agn për le fomne.

Ël Madagascar a l'ha na surfassa ëd 587.041 chilòmeter quadrà. As treuva ant l'Océan Indian sud-ossidental e a l'é a na distansa dal Mosambich d'apopré 400 chilòmeter, ant ël pont pì strèit dël Canal ëd Mosambich.

Ël pont pì àut ëd l'ìsola a l'é ant ël massiss dël Tsaratanama, a 2886 méter, ant ël nòrd; a-i é ëd vulcan ëspatarà për tuta l'ìsola.
Le rivere pì longhe, ma incostante, a son cole ch'as campo ant ël Canal ëd Mosambich, antant che cole ch'a dësbòco ant l'Océan Indian a son pì riche d'eve, ma pì curte e violente

L'ìsola ëd Madagascar a l'é separà da l'Àfrica da la fin dël Giuràssich.

Ël nòm Madagascar a ven da Madagosho o Madeigascar, ch'a son ëd variant dël nòm ëd la sità sòmala ëd Mogadiss. J'àrabo fin da l'età ëd mes a ciamavo l'ìsola Kūmr. D'àutri nòm a son ëstàit dàit daj prim navigador oropengh ch'a son passaje ant ij sécoj XVI e XVII: São Lorenço d'l'arcorensa dël 10 d'ost dël 1502, cand l'ìsola a l'é stàita vista da 'd navigador portughèis; Île Dauphine, da la bas fransèisa ëd Fort-Dauphin fissà dël 1643 al canton sud-oriental dl'ìsola da Jacques de Pronis, ch'a l'avìa antitolala al futur Re Sol.

Për un perìod pitòst longh la sossietà malgassa a l'é restà a lë stadi tribal. La formassion dle prime unità polìtiche locaj a l'é rivà al midem temp che j'oropengh a son rivà an sl'ìsola.
Fin-a a l'ancamin dël sécol ch'a fa XIX a-i son vàire regn ëspatarà an sl'ìsola. Tute coste formassion a son ëstàite anglobà ant le prime desen-e d'agn dël sécol ch'a fa XIX da l'Imérina, a l'adoss un cit podèj faldàul, ch'a l'era dventà dla fin dël sécol ch'a fa XVIII na monarchìa militar. Protagonista ëd cost cambiament, ch'a l'avrìa mnà a la costitussion dël prim ëstat malgass unitari, ciamà Regn dël Madagascar dal 1817, a son ëstàit ij re Andianampoinimerina (o Nampoina), ch'a l'ha regnà dal 1787 al 1810, e sò fieul Radama I, re dal 1810 al 1828. Ël prim a l'ha organisà na gorëgna aministrassion sentral e periférica. Sò fieul a l'é fasse giuté da j'anglèis dl'ìsola Maurissi lì davzin për taparé via, dël 1825, ij fransèis da Fort-Dauphin. A chiel as dev ëdcò la creassion ëd na lenga malgassa scrita e dle prime scòle locaj, giutà da la protestanta London Missionary Society.
L'anfluensa vagnà da j'anglèis e daj missionari protestant a l'ha cissà ël ghignon anvers jë strangé. A la mòrt ëd Radama I a l'é stàita soa vidoa Ranavalona I a pijé 'l podèj (1828-1861). An cost perìod a l'é arpijà la penetrassion fransèisa.
Ël fieul ëd Ranavalona I, Radama II, ch'a l'ha regnà dal 1861 al 1863 e a l'era filo-fransèis diciarà, a l'é stàit massà dal prim ministr Raharo. Chiel-sì a l'ha completà l'ossidentalisassion dël pais: a l'ha publicà un còdes, butà la coscrission obligatòria, delivrà jë s-ciav, adotà ël cristianésim tanme religion offissial. A l'ha peui provà a aprocesse torna a la Gran Brëtagna për tenté 'd salvé l'indipendensa dël regn, ma a l'era tròp tard.
Dël 1883 la Fransa a l'ha ancaminà l'ocupassion militar dël protetorà dij Sakalava e dël nòrd-est dl'ìsola fin-a a Tamatave. Ël 1 d'otóber dël 1895 j'armade fransèise a son intrà a Antananarivo, an amponend a l'argin-a Ranavalona III (ch'a l'ha regnà dal 1883 al 1896) un tratà 'd protetorà. A la fin, ij 6 d'ost dël 1896, ël Madagascar a l'é stàit unì a la Fransa e dël 1897 la monarchìa a l'é stàita diciarà finìa.
L'aministrassion colonial dël governator Gallieni (1896-1905) a riess pa però a strompé d'autut la resistensa local.
Un prim moviment nassionalista as organisa për euvra dij volontari malgass ant l'esèrcit fransèis durant la prima guèra mondial ant la sossietà segreta VVS. Ës moviment a pija na posission pì ciàira mach durant la sconda guèra mondial, cand ël governator Cayla a aderiss al govern ëd Vichy. Sòn a pròvoca l'ocupassion dl'ìsola da part dj'anglèis e l'anviarura dla lòta për l'indipendensa.
Ant la neuit an tra ij 29 e ij 30 ëd mars dël 1947 n'ansuression guidà dal Mouvement Démocratique de la Rénovation Malgache a faliss. Sòn a pròvoca dle repression durà fin-a al 1956.
Dël 1956 as forma, con la contenta dj'autorità fransèise, ël PSD, Partì Socialdemocràtich dël Madagascar e dle Comòre, che fin da la creassion dla repùblica malgassa dël 1958 (ant ël quàder dla Comunità Fransèisa) a dventa la pì granda fòrsa polìtica dël pais.

L'indipendensa a l'é stàita otnùa ij 26 ëd giugn dël 1960, con Philibert Tsiranana coma prim president.

Ël clima a l'é caraterisà da temperature pitòst àute, pì moderà an sle sime, e ch'a chërso viaman ch'as va a nòrd.
Le pressipitassion a son bondose e frequente a orient e ansima a part dj'autipian sentraj esponù a j'alisé costant e a j'orissi; a ossident, për la pì part sùit, le pieuve a l'han anvece caràter stagional e a calo viaman ch'as va vers sud.

An Madagascar a son motobin ëspantià ij lémur; a son present bòa e pitónid sìmij a coj dl'América meridional.

Ël president a l'é l president a l'é Andry Rajoelina (dal 2019).
Ël Prim Ministr a l'é Christian Ntsay (dal 2018).