Pò

Ël Pò a l'é un fium ch'a l'ha soe sorgiss, an vàire branch, al Pian dël Re, an sël Viso, a n'autëssa ëd 2020 méter. As dëstend për na longheur ëd 652 chilòmeter e a traversa për longh tuta la pian-a padan-a, nen arlongh la linia mesan-a, ma për la pì part pì davzin a j'Apenin che a j'Alp.
A-i é na distansa ëd 420 chilòmeter an linia d'aria an tra soe sorgiss e soe 14 boche ch'a campo ant l'Adriàtich.

A l'é ël pì longh fium an Italia, an tocand tërdes provinse: Coni, Turin, Lissandria, Vërsèj, Piasensa, Pavìa, Lòd, Cremon-a, Parma, Màntoa, Res dl'Emilia, Fërara, Rovigh.

Ël nòm ligurin dël fium a l'era Bodincus o Bodencus, visadì Sensa fond. Ij roman a lo ciamavo Padus, nòm ch'a ven dai selt o dai véneto. Sò nòm antich a l'era ëdcò Eridan, ch'a ven dal nòm dël fieul dël sol, Fetont Eridan, ma a venta dì che 's nòm a l'era dovrà ëdcò për d'àutri fium europengh.

A scor con na fòrta pendensa vers est, alimentà an sò tòch inissial da vàire àutri cors d'eve e torent, tanme ël ri Bulè e ël torent Croesi. Apress na larga curva antra Revel e Salusse, 1700 méter pì an bass ëd soe sorgiss, chità d'esse mach un torent, as vira vers nòrd-est, a passa da banda dël sistema colinar ëd Monfrà e a va anans arlongh la midema diression fin-a a Civass.

As piega a nòrd ëd fasson decisa, vers Turin. Davzin a Turin, a 70 chilòmeter da soe sorgiss e a 214 méter d'autëssa, soa portà media a l'é d'81 méter cubo al second (mìnima ëd 9 e màssima ëd 2230).

Ant ës prim tòch a arsèiv j'eve ëd vàire afluent, dont la Vràita e la Màira a drita e ël Pélis e la Dòira Rivaria a snistra, ch'a ven-o da j'Alp Còssie.

Traversà Turin, a arsèiv ëdcò j'eve dla Stura ëd Lans, dël Malon e dl'Eva d'Òr (ch'a calo giù da j'Alp Graje) a snistra.

Passà Civass, andoa as dëstaca ël canal Cavour ch'a argionz ël Tesin davzin a Gajà, ël Pò as piega vers est, an pian, argirand da nòrd le colin-e ëd Monfrà, a arsèiv da snistra la Deura Bàotia (ch'a riva dal massiss dël Mont Bianch) e la Sesia (ch'a cala giù dal masiss dël Ròsa); costa a lo possa për un curt tòch vers sud. Soa portà a aumenta e a riva giumaj a na larghëssa d'apopré 120 méter.

Rivà a l'autëssa ëd Casal Monfrà a pija ëd fasson definitiva le caraterìstiche ëd fium ëd pian-a; a scor meusi, con tanti virage, an diression sud-est findi a la confluensa ëd Tani a drita. A descriv na curva larga e a arsèiv da drita la Scrivia e da snistra l'Agògna.

An sò tòch piemontèis, ël Pò a l'ha ëdcò antra sò afluent ëd drita ël Giandon.

Ël fium a armonta un pochetin vers nòrd-est arcujenda, un pòch a val ëd Pavìa, j'eve dël Tesin, un dij sò pì gròss afluent; soa larghëssa media an cost tòch a l'é ëd 300 méter anviron, antant che soa profondità a l'é pì che 2 méter, lòn ch'a përmët ëd passé a dle cite barche.

Passà la strèita dë Stradela, anté ch'a së strenz e a sfiora l'orlo setentrional dij contrafòrt apenìnich, a séghita sò cors vers est, arseivend ël Làmbër a snistra e la Trëbia a drita.

Antra Piasensa e Cremon-a a sërpenta, con na serie ëd curve larghe e a së slontan-a da j'Apenin, lassand ëd tansantan seurte da l'eva dij baron ëd sabia e dj'isolòt. As anrichiss dj'eve dl'Adda (a mancin-a) e dël Nure (a drita).
A séghita con sò andi a curve dantorn al paralel nùmer 45. As piega peui a sud-est.

Arseivùe a drita j'eve ëd chèich afluent apenìnich (Arda, Tar, Ceno, Parma, Ënza), antra Viadan-a e Goastala a fa un largh virage vers nòrd, findi a la confluensa a snistra dl'Oglio.
As buta torna a andé vers est, con na pendensa viaman pì cita e na larghëssa media ch'a riva a toché 700 o 800 méter. A cheuj j'eve dël Mincio, ël darié dj'afluent dë snistra, e dla Sëggia e dël Panar, ij darié ëd drita.

Afluent ëd Pò an cost tòch a son ëdcò: la Stàfora a drita e la Sarca a mancin-a.

Ant la part bassa ëd sò cors ël fium a passa ant la region dël Polésin, anté che a l'autëssa ëd Pontelagoscuro, sùbit a nòrd ëd Fërara, a descriv na gròssa ansa vers sud. Dlongh apress, davzin a Arian Polésin, a ancamin-o le diramassion ch'a formo sò delta.

Con soa caraterìstica forma a piòta d'òca, ël delta ëd Pò a coata na surfassa ëd pì che 400 chilòmeter quàder; tuti j'agn a avansa ant l'Adriàtich ëd 60 o 70 méter, mersì a soe burie. An efet, le burie con ij rabastum a son 23 milion ëd tonëlà për ann, ch'a chërso a 30 milion s'as conto ij materiaj ch'a strusio an sël fond.
Ël paisage a l'é caraterisà da la bondansa e alternansa ëd baciass d'eva dossa o salà, ëd mojiss e ëd larghe distèise bonificà.

Ël delta a l'é formà da sinch branch prinsipaj, Pò ëd Mèistra, Pò dla Pilia, Pò dle Tolle, Pò ëd Gnòca e Pò ëd Goro, ch'a alimento 14 boche al mar. Ël Pò ëd Mèistra, ch'as separa dal Pò a l'autëssa ëd Pòrt Tolle, a l'é ël branch pì setentrional e ëdcò ël men ativ. Nopà, ël Pò ëd Gnòca e ël Pò ëd Goro a òcupo la part pì meridional dël delta: ël prim, ch'as separa dal Pò Grand davzin a Ca Vendramin, a campa an mar a travers doe boche apopré ël 12% ëd l'eva dël fium; lë scond, ch'a l'é ël branch pì longh dël delta, as dëstaca dal cors prinsipal davzin a Santa Marìa an Ponta e a l'ha na portà ch'a corëspond a anviron al 9% dël total. Dij doi branch mesan, ël Pò dla Pilia a l'é col pì amportant, an campand ant l'Adriàtich a travers soe tre boche (Busa ëd Tramontan-a, Busa ëd Levant, Busa ëd Siròch) antra 'l 60% e lë 70% ëd j'eve dël fium. Ël darié branch, ël Pò dle Tolle, motobin ativ vers la fin dël sécol ch'a fa XIX, a l'ha al di d'ancheuj n'amportansa scondaria; a sboca al mar con vàire boche, dont la Busa dël Bastiment, e a forma con ël Pò ëd Gnòca l'ìsola dla Donzella.

Pò l'é ëd sòlit rich d'eva, an arseivendla sia dai fium ëd j'Alp che da coj dj'Apenin. Sò bassin idrogràfich a l'é dë 74.970 chilòmeter quadrà e a anteressa le region ëd Piemont, Lombardìa, Emilia-Romagna, Véneto e part dël Canton Tesin an Svìssera.

La configurassion ëd sò bassin a detèrmina un regim ìdrich assè complicà. J'afluent alpin a l'han dij cors pitòst longh e d'eve bondose, për la pì part regolà da la fonsion da serbator dij lagh prealpin: ij màssim dle portà a son d'istà, cand le fiòche e ij giassé a fondo; ij mìnim as toco d'invern. Nopà, j'afluent apenìnich, distribuì dzortut arlongh ël bassin mesan e anferior, a l'han caràter ëd torent con dij longh perìod ëd màira durant l'istà e dle pien-e amprovise an corëspondensa dle pieuve dla prima e dl'otonn.
Cost regim a anfluensa l'andament ëd le pien-e dël Pò, an përmetend con condission meteorològiche normaj në scol regolar ëd j'eve. La portà media a l'idròmeter ëd Pontelagoscuro, a 96 chilòmeter da lë sboch e con darera un bassin dë 70091 chilòmeter quàder, a l'é ëd 1400 méter cubo minca scond e màssima d'8900; ant ij temp ëd suitin-e ecessionaj la portà a peul calé fin-a a 240 méter cubo minca scond. J'eve contnùe antra d'àrgin poderos a calo meusie vers ël delta. Durant l'inondassion dël 1951 la portà màssima a l'é stàita ëd pì che 12.000 méter cubo al second.

J'inondassion a ancàpito dzortut an corëspondensa dle stagion motobin piovose, cand le pien-e arlongh ël cors bass dël fium - che an vàire tòch a scor pì àut che ij teren dantorn - a son nen bin contnùe da j'àrgin e la pression fòrta ëd j'eve a s-ciapa j'euvre ëd difèisa. Già a Pavìa j'eve àute a sorpasso ël livel ëd la pian-a e vers ël delta la dzorelevassion a riva a 6 méter.

Part dij rabastum che Pò a trimbala as pògio pian pianòt an sò let, alvand-ne viaman ël fond e diminuend soa pendensa. Costa a varia dal 48% al 0,01%; la media antra Turin e lë sboch a l'é d'anviron 0,04%. A Ostiglia, a 150 chilòmeter da lë sboch, la fior d'eva a l'é mach 2 méter pì an àut dël livel dël mar.

La profondeur ëd Pò a varia: anviron 1,8 méter a Turin, 6 al Casal, 9 a la confluensa ëd Tesin; da 2 a 6 o 7 antra 'l Tesin e Piasensa, da 7 a 10 antra Ostiglia e lë sboch. Durant le pien-e, ant ël tòch bass j'eve a argionzo ëdcò ij 20 méter ëd profondeur e, ant le pien-e màssime, antra j'àrgin, ij 4 chilòmeter ëd larghëssa.

Ël cors movimentà dël fium a l'é l'arzultà ëd n'evolussion milenaria e dij posson arseivù dai sò afluent, dzortut coj ëd drita, dal comportament ëstagional pì iregolar. L'Àdige, na vira sò afluent, a l'é adess tut afàit indipendent.
Sogetà a le gran pien-e, a l'assion d'erosion ëd j'eve e ai moviment frequent dël teren, vàire vire sotponùa a dij gròss travaj ëd sistemassion idràulica, la zòna dël delta ëd Pò a l'é passà durant ij sécoj a travers dij cangiament ancreus. Ël cors natural dël fium a l'é stàit motobin modificà ëdcò da l'antërvent ëd l'òm che, a parte da la confluensa dël Tesin a l'ha fabricà pì che 2200 chilòmeter d'àrgin, soens an dobie o triple file distansià da dij teren destinà a j'inondassion durant le pien-e, sòn an particolar arlongh ël cors mesan.

A l'é motobin malfé arcostruì le vicende complicà dël fium, dagià che le sorgiss pì antiche - che a armonto a l'época roman-a (dzortut Polibio e Plinio) - a l'han tròpi përtus.
Comsëssìa, a smija che na vira ël fium a scorèissa unì fin-a a Fërara, arcujend j'eve ëd Panaro e Ren, e as partagiava peui an doi branch: ël Pò ëd Primero, ciamà parèj përchè ël pì ativ, e ël Pò ëd Volan.

La bassa val ëd Pò a l'é stàita ocupà da 'd gent ëd le sivilisassion paleolìtiche e neolìtiche. Coste a l'han fabricà dle palafite an sij mojiss arlongh ij ri.

Ij travaj ëd regolassion dël fium a l'han ancaminà ant ij temp pre-roman e a l'han progredì sota ij roman.
Durant le migrassion barbàriche bon-a part dël sistema ëd protession a l'é frustasse.

Durant l'età ëd mes, apress che dël 1151 ël Pò a l'ha rompù j'àrgin davzin a Ficarolo bolversand l'idrografìa dla zòna, ël Ren a l'é ancanalasse ant ël vej let dël Pò ëd Primero, antant che ël Pò ëd Volan a l'é restà un cors d'eva scondari e, dël sécol ch'a fa XVII, a l'é stàit sarà ëd fasson definitiva.
Dël 1438 a-i é staje n'àutra inondassion greva.

Antra 'l 1600 e ël 1604, për tëmma che la lagun-a a fussa viaman anterà, la Repùblica Véneta a l'ha fàit ësposté, con ël grandios taj ëd Pòrt Viro, ël cors superior dël fium vers sud, portandlo a sboché ant l'ansa ëd Gòro. Apress costa sistemassion, le condission dë scoriment ëd l'eva ant ël teritòri as son motobin ameliorasse e sòn a l'ha dàit la possibilità d'ancaminé ëd fasson seriosa ij travaj ëd bonìfica dla region.

D'àutre grande aluvion a son rivaje dël 1882, 1917, 1926, 1951, 1956.

L'assion danosa dj'afluent apenìnich a l'é manifestasse ant la gran pien-a ëd novèmber 1951, ch'a l'ha fàit un përfond ëd dann a tute le zòne arlongh la riva, da l'Oltrapò pavèis al delta, dzortut ant la zòna dël Polésin. Le ca dësblà a son ëstàite apopré neuv-sent, tërzent cole danegià e inabitàbij, tranteut le comun-e alagà. Scasi sent përson-e a son mòrte. A l'é stàit fin-a malfé fé un bilansi dle vìtime, përchè an vàire comun-e jë strument ëd lë stat sivil a son ëstàit dëstruvù. J'arfugià a son ëstàit sent e sessantamila.
Ël Polésin a l'é stàit anvadù da anviron tre miliard ëd méter cubo d'eva ch'a l'han alagà pì che 113 milion d'are ëd teren coltivà, motobin drù e an part arcuperà dai baciass con le bonìfiche dij tre sécoj precedent. An dzorpì che le s-ciapure ëd Pò, as son verificasse dle senten-e dë s-ciapure dj'àrgin dij canaj ëd bonìfica, seivada e navigassion ch'a fan arferiment al fium. Sinquantedoi pont a son ëstàit dësblà.

Malgré ël gròss volum ëd soe eve, Pò a arzulta esse pòch navigàbil, dzortut an rason dl'instabilità dël fond. Tutun a l'é stàit ësfrutà ëdcò për sòn: ant l'età 'd mes, për esempi, la navigassion an sël Pò a l'era sostnùa, dzortut ant ël tòch antra Piasensa e l'Adriàtich.

Amportant a l'é ël ròl ëd Pò ant l'agricoltura, dagià che, për mojen ëd na rej s-ciassa ëd canaj ëd derivassion, soe eve e cole dij sò afluent a son dovrà për seivé le campagne dantorn, dzortut ant ël tòch mesan ëd sò cors. A l'ha ëdcò n'amportansa stragròssa për la produssion energética, nen mach për le sentraj idroelétriche ch'a alimenta ëd fasson direta, ma ëdcò për ël grand nùmer d'anstalassion ëspatarà arlongh tut ël bassin.

• Pian-a padan-a