Jawornik Polski
Jawornik Polski – miasto w Polsce położone w województwie podkarpackim, w powiecie przeworskim, siedziba miejsko-wiejskiej gminy Jawornik Polski[4] oraz rzymskokatolickiej parafii pw. św. Andrzeja Apostoła[5].
miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||||
Kościół pw. św. Andrzeja Apostoła | |||||
| |||||
Państwo | |||||
---|---|---|---|---|---|
Województwo | |||||
Powiat | |||||
Gmina | |||||
Data założenia |
1448 | ||||
Prawa miejskie |
1472–1784[1], od 2024 | ||||
Burmistrz |
Łukasz Kawaliło (od 2024) | ||||
Powierzchnia |
8,48[2] km² | ||||
Populacja (01.01.2024) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
Strefa numeracyjna |
16 | ||||
Kod pocztowy |
37-232[3] | ||||
Tablice rejestracyjne |
RPZ | ||||
Położenie na mapie gminy Jawornik Polski | |||||
Położenie na mapie Polski | |||||
Położenie na mapie województwa podkarpackiego | |||||
Położenie na mapie powiatu przeworskiego | |||||
49°53′19,21″N 22°17′05,89″E/49,888669 22,284969 | |||||
TERC (TERYT) |
1814044[4] | ||||
SIMC |
0603900[4] | ||||
Urząd miejski Jawornik Polski 3037-232 Jawornik Polski | |||||
Strona internetowa | |||||
BIP |
Jawornik uzyskał lokację miejską około 1472 roku[6]. W 1784 roku, pod zaborem austriackim, przekształcony w miasteczko[7]. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, Jawornik Polski pozostał przy historycznych prawach miasteczka, lecz stanowił wiejską gminą jednostkową w powiecie rzeszowskim w województwie lwowskim[8] W następstwie założeń reformy gminnej w II RP[9], Jawornik Polski utracił prawa miasteczka 1 sierpnia 1934, wchodząc w skład nowo utworzonej zbiorowej gminy Hyżne[10], w obrębie której utworzył gromadę (ówczesny odpowiednik sołectwa)[11]. W latach 1934–1954 w gminie Hyżne (od 1945 w województwie rzeszowskim[12]), 1954–1972 siedziba gromady Jawornik Polski[13]. 1 stycznia 1973 włączony do powiatu przeworskiego[14], gdzie został stolicą nowo utworzonej gminy Jawornik Polski[15]. W latach 1975–1998 należał administracyjnie do województwa przemyskiego. 1 stycznia 2024 odzyskał status miasta[16].
Według danych GUS z 1 stycznia 2024 r. miasto liczyło 1140 mieszkańców, będąc 52. najludniejszym miastem w województwie[2].
Części miasta
edytujSIMC | Nazwa | Rodzaj |
---|---|---|
0603916 | Chałupki | część miasta |
0603922 | Dolny Koniec | część miasta |
0603939 | Grabnik | część miasta |
0603945 | Kurzy Dział | część miasta |
0603951 | Miasto | część miasta |
0603968 | Młyńska Góra | część miasta |
0603974 | Szałaje | część miasta |
0603980 | Zapady | część miasta |
Historia
edytuj4 kwietnia 1448 r. Małgorzata z Kmitów Mościcowa z Dynowa w spisie odnotowana jest jako właścicielka Jawornika Polskiego i wsi Hyżne, Hadle, Szklary, Harta i Dylągówka. W 1472 r. Jawornik w dokumentach zapisano jako miasto. Jego lokacja nastąpiła w latach 1448–1472. Właścicielami byli głównie Kmitowie z Zamku Sobień. Po śmierci poprzedniego właściciela Jawornika Andrzeja Kmity w 1494 jego córka Nawojka Kmitówna, dziedziczka ojcowskich dóbr, odstąpiła swe prawa stryjecznemu bratu, Piotrowi Kmicie. Wychodziła ona za mąż dwa razy: po raz pierwszy za Piotra Ligęzę (zm. 1543) – kasztelana czechowskiego, z którym się rozwiodła, i po raz drugi za Stanisława Mateusza Stadnickiego (zm. 1563), kasztelana sanockiego. Właśnie drugi mąż zaprotestował przeciw odstąpieniu tych ziem Piotrowi Kmicie. Stadniccy, a zwłaszcza Marcin Stadnicki (syn Stanisława) oraz Michał Zebrzydowski byli kolejno właścicielami Jawornika.
19 marca 1657 r. mieszkańcy przy pomocy oddziałów chłopskich początkowo odpierali najazd około 1000-osobowego oddziału jazdy wojsk Rakoczego, jednak wrogie wojska ostatecznie tu wkroczyły, mordując ludność i paląc gród.
Po śmierci w lutym 1769 r. Jakuba Bronickiego herbu Korwin, jego żona Anna Bronicka z Nowotańca wyszła po raz drugi za mąż, za pułkownika Walentego Górskiego i została właścicielką Jawornika. Walenty Górski był pułkownikiem Wojsk Polskich w Gwardii Koronnej Litewskiej, a także poetą i dramatopisarzem; jego sztuki były grane we Lwowie.
Po śmierci Górskiego od ran w powstaniu 4 lutego 1832 roku, dobra odziedziczył jego syn Stanisław Leonard Górski, powstaniec styczniowy. Anna ponownie wyszła za mąż – za Pińskiego. Po śmierci syna odziedziczyła dobra. Wyrokiem Sądu Obwodowego w Rzeszowie z dnia 4 listopada 1864 roku, z powodu zadłużenia majątku dobra te przejął Leon Kellermann. W 1872 roku właścicielem został Zygmunt Chmielowski.
Podczas okupacji hitlerowskiej w czerwcu 1942 roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 400 Żydów. W lipcu 1942 roku zostali oni wywiezieni do getta w Rzeszowie, a stamtąd do obozu zagłady w Bełżcu i tam zamordowani[18].
Zabytki
edytujWedług rejestru zabytków NID[19] na listę zabytków wpisane są:
- kościół parafialny pw. św. Andrzeja Apostoła z lat 1838–1839, z XIX i XX-wiecznym wyposażeniem, nr rej.: A-48 z 4.12.2001. Parafię św. Andrzeja Apostoła w Jaworniku Polskim erygowano w roku 1492. Należy do dekanatu Kańczuga[20]. Miała pierwotnie drewnianą świątynię.
- cmentarz kościelny;
- plebania z 1917 roku;
- kaplica grobowa rodziny Górskich, na cmentarzu grzebalnym z 1850 roku;
- dworzec przeworsko-dynowskiej kolejki wąskotorowej, XIX/XX, nr rej.: A-463 z 30.09.1991 (dec.: kolejka wąskotorowa Przeworsk-Dynów)
- suszarnia piasku, XIX/XX, nr rej.: j.w.
Niedaleko miejscowości znajduje się najdłuższy w Europie tunel na trasie kolei wąskotorowej (602 m).
Jawornicka Izba Regionalna mieści się w dawnym budynku zabytkowym z pocz. XX wieku, wybudowanym przez ks. prof. Henryka Roszkowskiego (1878–1946), gdzie wcześniej znajdował się ośrodek zdrowia.
-
Kościół
-
Kaplica grobowa rodziny Górskich
-
Kaplica cmentarna
-
Plebania
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ 1784–1934 na prawach miasteczka
- ↑ a b c Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 22 lipca 2024 [dostęp 2024-10-23] (pol.).
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 379 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .
- ↑ a b c d TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju). Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2015-11-18].
- ↑ Opis dekanatu na stronie archidiecezji
- ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 36-37.
- ↑ Karpiniec J 1932. Ilość osad miejskich byłej Galicji i podział ich na miasta i miasteczka. In Bujak F & Rutkowski J (eds). Roczniki dziejów społeczno-gospodarczych, 2, 1–37.
- ↑ Dymitrow, M. 2015. Pojęcie miejskości w świetle reformy gminnej w Polsce międzywojennej / The concept of urbanity in light of the municipal reform in interwar Poland, In: Krzysztofik, R., & Dymitrow, M. (Eds.), Degraded and restituted towns in Poland: Origins, development, problems / Miasta zdegradowane i restytuowane w Polsce. Geneza, rozwój, problemy. Gothenburg: University of Gothenburg.
- ↑ Ustawa z dnia 23 marca 1933 r. o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorjalnego Dz.U. z 1933 r. nr 35, poz. 294, Art. 33)
- ↑ Dz.U. z 1934 r. nr 64, poz. 552
- ↑ Lwowski Dziennik Wojewódzki. 1934, nr 19, poz. 111
- ↑ Srokowski S. (red.), 1948, Podział administracyjny Rzeczypospolitej Polskiej, Biblioteka Samorządowca, 77, Warszawa.
- ↑ Uchwała Nr 32/54 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 października 1954 r. w sprawie podziału na nowe gromady powiatu rzeszowskiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 18 listopada 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 października 1954 r., dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 30 listopada 1954 r., Nr. 11, Poz. 41)
- ↑ Dz.U. z 1972 r. nr 50, poz. 324
- ↑ Uchwała Nr XVIII/56/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 4 grudnia 1972 r. w sprawie utworzenia gmin w województwie rzeszowskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 grudnia 1972 r., Nr 16, Poz. 196).
- ↑ Dz.U. 2023 poz. 1472.
- ↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części. „Dziennik Ustaw”. Nr 29, poz. 200, s. 1867, 2013–02–15. Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji. [dostęp 2014-03-09].
- ↑ Geoffrey P. Megargee (red.), Encyclopedia of camps and ghettos, 1933-1945, t. II, part A, s. 516 .
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podkarpackie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024, s. 22 [dostęp 2016-01-10] .
- ↑ Dekanat na stronie archidiecezji
Linki zewnętrzne
edytuj- Jawornik (3), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 517 .
- Historia Żydów w Jaworniku Polskim na portalu Wirtualny Sztetl