Izrael Poznański

Był wnukiem kramarza Izaaka z miasta Kowala na Kujawach i najmłodszym synem kupca Kalmana (któremu nadano nazwisko Poznański) oraz Małki z Lubińskich^[1][6]. W 1825 roku 40-letni Kalman Poznański z żoną, dziećmi, parobkiem i służącą osiedlili się w Aleksandrowie Łódzkim. W rok po urodzeniu się Izraela (1834) rodzina Poznańskich, jako dość zamożna, przeniosła się z Aleksandrowa Łódzkiego do Łodzi, gdzie ojciec nabył prawo handlu towarami łokciowymi, czyli tkaninami bawełnianymi i tkaninami lnianymi, oraz zbudował pierwszą piętrową kamienicę na Starym Mieście – prowadził tam także kram z tkaninami i artykułami korzennymi.

W Łodzi Izrael Poznański skończył szkołę elementarną i tzw. progimnazjum. Przyszły multimilioner fachu przedsiębiorcy uczył się od podstaw. W wieku kilkunastu lat zbierał stare materiały, jeżdżąc rozklekotanym wózkiem, ciągniętym przez zabiedzonego konia (później niechętni bogaczowi twierdzili, że nie miał wówczas konia, a do wózka zaprzęgał psy). W wieku siedemnastu lat (1851) ożenił się z Leonią Hertz, córką Mojżesza Hertza, zamożnego kupca z Warszawy. W intercyzie małżeńskiej Izrael został przedstawiony jako „majster profesji tkackiej” wnoszący do małżeństwa manufakturę wartą 500 rubli. Żona Leonia wniosła mu w posagu sklep handlujący towarami łokciowymi w Warszawie.

W grudniu 1852 Izrael Poznański przejął od ojca zarząd rodzinnej firmy kupieckiej. Później systematycznie poszerzał działalność: w 1859 jego zakład produkował materiały warte 6 tys. rubli, a w 1868 – 23 tys. rubli. W 1871 I. Poznański rozpoczął, trwające do 1892, skupowanie działek przy ul. Ogrodowej 17–23, na których zamierzał postawić kompleks przemysłowy. W 1872 powstał tu pierwszy obiekt fabryczny – tkalnia mechaniczna o dużej wydajności (200 krosien mechanicznych).

W kolejnych latach nastąpiła szybka rozbudowa zakładów, która objęła:

• 1874/1875 – powiększenie tkalni, budowę bielnika i wykończalni;
• 1877 – budowę olbrzymiego gmachu przędzalni;
• 1878 – własne warsztaty mechaniczne;
• 1880 – szpital fabryczny (Szpital Św. Józefa, obecnie im. Radlińskiego) przy ul. Drewnowskiej 75;
• 1885–1890 – „Szpital Starozakonnych”, obecnie Klinika Endokrynologii Uniwersyteckiego Szpitala Klinicznego nr 2 Uniwersytetu Medycznego w Łodzi przy ul. Sterlinga 1/3;
• 1887 – farbiarnię, wykończalnię i centralną kotłownię;
• 1890, 1895 – kolejne tkalnie;
• 1893 – odlewnię żeliwa;
• 1895–1897 – wielkie magazyny bawełny przy Starym Cmentarzu.

29 października 1889 firma została przekształcona w spółkę akcyjną, podobnie jak inne łódzkie przedsiębiorstwa bawełniane^[5]. Oficjalna nazwa zakładów brzmiała: „Towarzystwo Akcyjne Wyrobów Bawełnianych I. K. Poznańskiego w Łodzi”. Rozrastające się zakłady Poznańskiego zatrudniały z biegiem lat coraz więcej pracowników: w 1865 – 70 robotników, w 1879 – 426 robotników, w 1906 przeciętny stan zatrudnienia wynosił 6800 ludzi.

W 1883 roku w fabryce Poznańskiego wybuchł strajk na tle pogarszających się warunków pracy. Dniówka trwała wówczas 16 godzin, od 5 rano do 9 wieczorem, a dodatkowo Izrael Poznański wprowadził nakaz pracy w dni świąteczne. Miało to obowiązywać od 15 sierpnia, czyli począwszy od święta Matki Boskiej Zielnej. Złamanie nakazu kosztowało pracownika do 3 rubli. Protestujących spacyfikowała policja i sotnia kozaków, z fabryki usunięto 50 osób^[7]. W lutym 1884 roku Poznański ukarał finansowo robotników, którzy protestowali przeciwko pracy w święto Matki Boskiej Gromnicznej. Jednego z robotników uderzył^[8]. W 1891 roku pełnomocnik inspektora fabrycznego meldował, że w fabryce Poznańskiego płaci się relatywnie najmniej w Łodzi, a kary spotykające tkaczy są najwyższe^[9]. W czasie buntu łódzkiego w 1892 roku w biurze fabryki Poznańskiego mieściło się tymczasowe biuro śledcze, gdzie poniżano i bito strajkujących pracowników, by następnie bez udowodnienia winy usunąć ich z fabryki^[10].

W 1884 roku Izrael Poznański nabył dobra Nieznanowice w ówczesnym powiecie włoszczowskim. Wybudował tam fabrykę krochmalu dla potrzeb własnych zakładów w Łodzi. Zatrudniała ona 140 robotników. Wzniósł ponadto dwukondygnacyjny pałac wzorowany na klasycystycznych rezydencjach^[11]. Latem 1889 roku pożar strawił fabrykę doszczętnie, a straty w nieubezpieczonym majątku ruchomym oszacowano na 60 000 rubli^[12]. W 1910 roku pałac i resztę nieznanowickiego majątku Poznańscy sprzedali rodzinie Karskich^[11].

Izrael Poznański zmarł 29 kwietnia 1900^[2] i dwa dni później został pochowany w grobowcu rodzinnym na nowym cmentarzu żydowskim w Łodzi^[13]. W roku śmierci jego majątek wynosił 11 mln rubli. I wojna światowa przyniosła przedsiębiorstwu Poznańskiego duże straty. Kolejne pokolenia zarządzały firmą do lat 30. XX wieku, kiedy zadłużone przedsiębiorstwo przejął Banca Commerciale Italiana.

W życiorysie Poznańskiego zaobserwować można wyraźną przemianę: początkowo znany był jako bezwzględny pracodawca, niedbający o bezpieczeństwo pracowników. W jego fabrykach dochodziło do licznych wypadków kończących się kalectwem lub śmiercią. Jednak pod koniec swojego życia niespodzianie zaangażował się w działalność charytatywną, budował sierocińce, szkoły dla biednych i szpitale. Był m.in. fundatorem ikonostasu w budowanej katedrze prawosławnej. W październiku 1884 roku, za gorliwość okazaną przy dziele budowy cerkwi św. Aleksandra Newskiego w Łodzi przy ul. Widzewskiej (ob. ul. Kilińskiego 56), Izrael Poznański został odznaczony Orderem Świętego Stanisława III klasy^[14]. W marcu 1895 roku otrzymał Order Świętej Anny III klasy^[15]. W 1891 roku ufundował terakotową posadzkę budowanego na pl. Kościelnym w Łodzi kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, wykonaną przez niemiecką firmę Villeroy & Boch z Mettlach^[16][17][18]. W połowie lat 90. XIX w. sfinansował ponadto ⅓ kosztu budowy dużych organów w tymże kościele^[19]. 18 lutego 1895 roku przekazał notarialnie 100 000 rubli na rzecz przekształcenia łódzkiej Wyższej Szkoły Rzemieślniczej w szkołę techniczną^[20]. W latach 1899–1900 był prezesem Łódzkiego Żydowskiego Towarzystwa Dobroczynności, które było m.in. jego inicjatywą^[21].

Poznański miał z żoną Leonią siedmioro dzieci:

• czterech synów – Ignacego, Hermana, Karola i Maurycego;
• trzy córki – Annę (Ajdlę, późniejszą żonę Jakuba Hertza), Joannę Natalię (późniejszą żonę Zygmunta Lewińskiego) i Felicję (Fajgę, zmarłą w niemowlęctwie).

• Na postaci Izraela Poznańskiego częściowo wzorowany jest Maks Aszkenazy z powieści Bracia Aszkenazy Israela Joszuy Singera oraz Szaja Mendelsohn z Ziemi obiecanej Władysława Reymonta^[22].
• W maju 2016 roku Teatr Wielki w Łodzi ogłosił konkurs na napisanie opery o Izraelu Poznańskim pt. Człowiek z Manufaktury do libretta Małgorzaty Sikorskiej-Miszczuk^[23]. 5 stycznia 2017 roku odbyło się pierwsze publiczne wykonanie fragmentów konkursowych opery. Zwycięzcą konkursu został Rafał Janiak. Światowa prapremiera jego dzieła, planowana pierwotnie na listopad 2018 roku, odbyła się 2 lutego 2019 roku^[24][25][26].

•  
  Stanisław Heyman – Portret Izraela Kalmanowicza Poznańskiego (1891)
•  
  Izrael Poznański, pomnik Twórcy Łodzi Przemysłowej
•  
  Ulotka reklamowa fabryki Poznańskiego
•  
  Pałac Izraela Poznańskiego – widok współczesny
•  
  Główna, 4-tonowa brama
  do fabryki Izraela Poznańskiego, odtworzona
  w 2004 r. przez Jana Cygankiewicza
•  
  Sarkofagi Leonii i Izraela Poznańskich

• Pałac Izraela Poznańskiego
• Centrum Handlowe Manufaktura

• Akt urodzenia I. Poznańskiego, [w:] Archiwum Państwowe w Łodzi, zespół „Akta stanu cywilnego gminy żydowskiej w Aleksandrowie”, sygn. 8.
• Marzena Bomanowska: Powrót do ziemi obiecanej. Zjazd rodziny Poznańskich. [w:] Portal „Gazety Wyborczej”. wyborcza.pl > Miasta – Łódź > Wiadomości [on-line]. Agora SA, 2010-04-03. [dostęp 2020-09-21].
• Adam Próchnik: Pisma. Studia i szkice (1864–1918). Krzysztof Dunin-Wąsowicz (wybór). Warszawa: Spółdzielnia Wydawniczo-Handlowa „Książka i Wiedza”, 1963, s. 361, 368. OCLC 831417378.
• Res [Feliks Perl]: Dzieje ruchu socjalistycznego w zaborze rosyjskim. Wyd. I. T. I. Warszawa: Życie, 1910, s. 160, 330, seria: „Życie”: wydawnictwo dzieł społeczno-politycznych; t. 16. OCLC 891192604. [dostęp 2020-09-20].

• Historia imperium Izraela Poznańskiego w pigułce