Dialektologia

Dialektologia (gr. dialektos „gwara” i logos „słowo, nauka”), także gwaroznawstwo^[1] – dział językoznawstwa zajmujący się badaniem, genezą i systematyką dialektów w obrębie jakiegoś języka lub języków. Dyscyplina ta bada odmiany poszczególnych języków oparte głównie na uwarunkowaniach geograficznych (w przeciwieństwie do odmian o podłożu społecznym – socjolektów, które są przedmiotem zainteresowań socjolingwistyki, czy też form historycznych, których klasyfikacji i opisu dokonuje językoznawstwo diachroniczne). Choć socjolekty bywają włączane w ramy terminu „dialekt”, to dialektologia jako dyscyplina koncentruje się przeważnie na odmianach terytorialnych^[2].

Jako odrębna dyscyplina językoznawcza dialektologia uformowała się w drugiej połowie XIX wieku^[3]. Bezpośrednimi impulsami były teoria falowa innowacji językowych oraz próby weryfikacji lub falsyfikacji zasady bezwyjątkowości praw głosowych głoszonej przez młodogramatyków^[4].

Trzon dialektologii tworzy geografia językowa, zajmująca się badaniem rozmieszczenia geograficznego różnych faktów (elementów) językowych^[3]. Pierwszą fazą badania dialektologicznego jest gromadzenie materiału w terenie, wśród użytkowników różnych gwar^[3]. Na podstawie zebranych danych można opublikować opis monograficzny danego dialektu, opis zróżnicowania języka etnicznego na pewnym terytorium czy też słownik gwarowy, omawiający różnice między językiem standardowym a daną mową ludową^[4].

Termin ten z biegiem czasu zyskiwał nowe człony określające w miarę rozwoju samej dyscypliny naukowej. Uwzględniając nowe zakresy badawcze dialektologii i osiągnięcia językoznawstwa współczesnego, wprowadzono m.in. takie innowacje terminologiczne jak: dialektologia społeczna, dialektologia miejska, dialektologia socjolingwistyczna, dialektologia socjalna, dialektologia środowiskowa, dialektologia geograficzna, dialektologia ludowa, dialektologia historyczna, dialektologia opisowa, dialektologia synchroniczna (współczesna)^[5]. W kontekście historycznej polszczyzny można mówić o dialektologii staropolskej (filologicznej)^[5].