Władysław Broniewski

Władysław Broniewski

Data i miejsce urodzenia	17 grudnia 1897 Płock, Królestwo Polskie
Data i miejsce śmierci	10 lutego 1962 Warszawa
Narodowość	polska
Dziedzina sztuki	literatura piękna
Epoka	dwudziestolecie międzywojenne literatura współczesna
Muzeum artysty	Muzeum Władysława Broniewskiego w Warszawie (ekspozycja czasowo zamknięta)
Ważne dzieła
Dymy nad miastem Bagnet na broń Mazowsze Anka
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Władysław Kazimierz Broniewski

Orlik

kapitan
Data i miejsce urodzenia	17 grudnia 1897 Płock
Data i miejsce śmierci	10 lutego 1962 Warszawa
Przebieg służby
Lata służby	1915–1922, 1939, 1941–1945
Siły zbrojne	Armia Austro-Węgier Wojsko Polskie Polskie Siły Zbrojne
Formacja	Legiony Polskie Polska Organizacja Wojskowa
Jednostki	4 Pułk Piechoty 1 Pułk Piechoty Legionów II Korpus Polski
Główne wojny i bitwy	I wojna światowa bitwa pod Jastkowem wojna polsko-bolszewicka bitwa białostocka II wojna światowa

Władysław Kazimierz Broniewski h. Lewart, ps. „Orlik” (ur. 17 grudnia 1897 w Płocku, zm. 10 lutego 1962 w Warszawie) – polski poeta i tłumacz literacki, autor liryki rewolucyjnej, patriotycznej, żołnierskiej i autobiograficznej; żołnierz Legionów Polskich, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej, odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari (1921) oraz Orderem Budowniczych Polski Ludowej (1955). Był określany jako „najwybitniejszy reprezentant polskiej poezji rewolucyjnej, stanowiącej artystyczny wyraz walki politycznej proletariatu”^[1].

Urodził się w inteligenckiej rodzinie szlacheckiej o tradycjach patriotycznych. Był synem Antoniego i Zofii z Lubowidzkich; miał dwie starsze siostry – Zofię i Janinę^[2]. Dziadek Jan Bonifacy Broniewski był powstańcem listopadowym, w powstaniu styczniowym zginęli Walerian i Romuald Ostrowscy, dwaj bracia babki Lubowidzkiej^[2]. Ojciec zmarł, gdy Władysław miał pięć lat, a trud utrzymania i wychowania trójki dzieci spoczął na barkach matki przyszłego poety i jego babki Jadwigi Lubowidzkiej^[2]. W latach 1906–1915 uczęszczał do Gimnazjum Polskiego w Płocku, założonego w 1906 po strajku szkolnym 1905 roku, gdzie językiem wykładowym był język polski^[2]. W szkole związał się z ruchem niepodległościowym; był współzałożycielem półtajnej drużyny skautów, nawiązującej do tradycji Konstytucji 3 maja i powstania styczniowego, należał do Organizacji Młodzieży Niepodległościowej „Zarzewie”^[2], był współorganizatorem oddziału Związku Strzeleckiego^[3]; wtedy przyjął pseudonim „Orlik”^[2]. Organizacje te znajdowały się pod wpływem Polskiej Partii Socjalistycznej, kierowanej przez Józefa Piłsudskiego^[2].

Uważał się za socjalistę. Cenił sobie osobistą niezależność. W 1915, w wieku 17 lat (był wówczas w siódmej klasie), wstąpił do Legionów Polskich. Przydzielony do 4 pułku piechoty, brał udział w bitwie pod Jastkowem k. Lublina (1915), gdzie jego pułk poniósł duże straty. W lipcu 1917, po kryzysie przysięgowym, został osadzony w obozie internowania w Szczypiornie pod Kaliszem, gdzie został jednym z przewodniczących sądów blokowych, które rozstrzygały sprawy sporne i potępiały wykroczenia^[4]. Po zwolnieniu z obozu zdał maturę jako ekstern, po czym wstąpił na Uniwersytet Warszawski. Jednocześnie działał w konspiracji w Polskiej Organizacji Wojskowej.

W szeregach 1 pułku piechoty Legionów, jako podporucznik, wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej, m.in. walcząc w bitwie białostockiej^[5][6]. Za zasługi wojenne otrzymał Krzyż Srebrny Orderu Wojskowego Virtuti Militari i czterokrotnie Krzyż Walecznych. W 1918 uczestniczył w manifestacyjnym pochodzie do kwatery Piłsudskiego. W 1922 został zweryfikowany w stopniu kapitana i 1415. lokatą w korpusie oficerów rezerwy piechoty. Posiadał przydział mobilizacyjny do 1 pułku piechoty Legionów w Wilnie^[7]. W 1934, jako oficer pospolitego ruszenia pozostawał w ewidencji Powiatowej Komendy Uzupełnień Warszawa-Miasto III z przydziałem mobilizacyjnym do Oficerskiej Kadry Okręgowej Nr I. Był wówczas „przewidziany do użycia w czasie wojny”^[8].

Po odzyskaniu niepodległości niezadowolony z reform w powojennej Polsce stawał się coraz bardziej radykalny w swoich poglądach. Po zamachu na Gabriela Narutowicza, zbliżył się do Komunistycznej Partii Robotniczej Polski. Był sekretarzem redakcji „Nowej Kultury”^[9], współpracownikiem „Kultury Robotniczej”, legalnego organu KPRP^[10], członkiem zespołu „Miesięcznika Literackiego”^[11], a także współpracował z miesięcznikiem „Dźwignia”^[12]. Latem 1931 został aresztowany podczas zebrania literatów związanych z KPP i osadzony wraz z Janem Hemplem i Aleksandrem Watem w areszcie miejskim w Warszawie. Aresztowanym pomocy udzielił Bolesław Wieniawa-Długoszowski, adiutant marszałka Piłsudskiego, ówczesny dowódca 2 Dywizji Kawalerii i szef garnizonu warszawskiego^[13]. W 1934 wyjechał do Związku Radzieckiego skąd pisał dla Wiadomości Literackich reportaż z podróży, w którym pozytywnie oceniał rozwój kraju, a winą za głód na Ukrainie obarczał kułaków oraz "licznie rozgałęzione agentury obce"^[14][15].

W 1939 r., w obliczu zagrożenia najazdem niemieckim, Broniewski opublikował wiersz Bagnet na broń. Po ataku III Rzeszy na Polskę we wrześniu 1939 zgłosił się na ochotnika do wojska. Przyjechał z Warszawy przez Lublin i Lwów do Tarnopola. 12 września został przydzielony do Ośrodka Zapasowego 28 Dywizji Piechoty w Zbarażu. Zanim jednak miał okazję stanąć do walki, nastąpiła agresja ZSRR na Polskę.

Był świadkiem wkroczenia Armii Czerwonej do Lwowa 23 września 1939. Nie mógł pogodzić się z tym, że ZSRR napadł na Polskę, czemu dawał wyraz w swojej późniejszej twórczości więziennej, spisanej po wrześniu 1941. Sowieci rozpoczęli tymczasem politykę pozyskiwania polskich intelektualistów. Ważną rolę odegrało czasopismo polskojęzyczne „Czerwony Sztandar”. Redaktorami naczelnymi byli: Józef Mańkowski, J. Markiewicz i Eugeniusz Radecki. Swoje teksty zamieszczali na jego łamach: Wanda Wasilewska, Julian Stryjkowski, Leon Chwistek, Stanisław Jerzy Lec, Janina Broniewska, Lucjan Szenwald, Tadeusz Boy-Żeleński i inni, również Władysław Broniewski.

19 listopada 1939 w „Czerwonym Sztandarze” opublikowano oświadczenie pisarzy polskich odnoszące się z aprobatą do wcielenia Ukrainy Zachodniej do Ukraińskiej SRR. Broniewski nie podpisał oświadczenia, jednak bez jego wiedzy zrobił to za niego ktoś inny^[16]. Broniewski nie identyfikował się z linią programową tego czasopisma, próbował jednak wykorzystać je do przypomnienia „sprawy polskiej”, nieobecnej w polityce sowieckiej. Sądził, że przebywając na terenach zajętych przez Sowietów będzie mógł bez przeszkód publikować swoje wiersze. Cenzura sowiecka nie dopuściła jednak do wydawania jego utworów o treści patriotycznej – dał do druku między innymi słynny wiersz Żołnierz polski, który nie został opublikowany. Wszystkie publikowane w prasie lwowskiej utwory literackie musiały być bowiem zaakceptowane przez sowieckiego cenzora.

24 stycznia 1940 Broniewski został wraz z Aleksandrem Watem i innymi literatami aresztowany przez NKWD we lwowskiej restauracji Ognisko Inteligencji w zorganizowanej przez NKWD prowokacji. 27 stycznia, trzy dni po aresztowaniu, w „Czerwonym Sztandarze” ukazał się tekst spreparowany przez NKWD, podpisany przez Witolda Kolskiego pod tytułem Zgnieść gadzinę nacjonalistyczną, w którym szkalowano w stylu stalinowskim aresztowanych literatów i uzasadniano ich aresztowanie motywami kryminalnymi. Aresztowani zostali przewiezieni do aresztu śledczego na Zamarstynowie (Broniewski poświęcił temu później wiersz porównywalny do słynnej Rozmowy z Janem). W zgodnych relacjach współwięźniów trzymał się bardzo dzielnie i kategorycznie odmówił współpracy z NKWD^[17].

Po czterech miesiącach, w maju 1940, Broniewski został przetransportowany do więzienia śledczego NKWD na Łubiance, gdzie spędził trzynaście miesięcy. Po wybuchu wojny niemiecko-rosyjskiej wywieziono go do Saratowa, a następnie do Ałma-Aty, gdzie 7 sierpnia 1941 został wypuszczony z więzienia po amnestii wynikającej z układu Sikorski-Majski.

Po wyjściu z więzienia wstąpił do armii polskiej formowanej w ZSRR pod dowództwem gen. Władysława Andersa. Pracował w ambasadzie polskiej w Kujbyszewie^[18]. W 1942 ewakuował się wraz z oddziałami polskimi do Iranu, później wraz z 2 Korpusem Polskim poprzez Irak trafił do Palestyny. Do kraju wrócił w 1945, po wahaniach związanych z doświadczeniami z więzień sowieckich i opublikowanymi w Palestynie antysowieckimi wierszami.

W okresie powojennym początkowo tworzył poezję polityczno-propagandową, później utwory refleksyjne o motywach osobistych. W czasach stalinizmu był poetą zaangażowanym w budowę socjalistycznej rzeczywistości, co często interpretowane jest jako postawa jednoznacznie prokomunistyczna. Odmówił jednak napisania słów nowego hymnu polskiego, gdy z taką propozycją zwrócił się do niego Bolesław Bierut^[19]. Wręczył mu podobno tylko kartkę z napisem Jeszcze Polska nie zginęła. W listopadzie 1949 został członkiem Ogólnokrajowego Komitetu Obchodu 70-lecia urodzin Józefa Stalina^[20].

1 września 1954 w wyniku zatrucia gazem zmarła córka Broniewskiego, Joanna Broniewska-Kozicka (Anka), której śmierć wywarła ogromny wpływ na poetę^[21]. Kilka dni później trafił do szpitala psychiatrycznego w Kościanie^[22]. Stworzył wtedy cykl wierszy, porównywany z Trenami Jana Kochanowskiego.

W 1958 r. został członkiem Frontu Jedności Narodu^[23].

Zmarł na raka krtani w Warszawie 10 lutego 1962, pochowany w Alei Zasłużonych na cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera 26A-tuje-2/3)^[24].

W 1926 r. poeta poślubił w Kaliszu Janinę Kunig, z którą miał córkę Joannę, zwaną „Anką” (1929–1954). Małżeństwo rozpadło się w 1938^[25].

W grudniu 1939 sprowadził do Lwowa Marię Zarębińską, z którą od 1938 r. był w nieformalnym związku, i jej córkę Majkę, pasierbicę. Na terenach okupacji sowieckiej znalazły się także pierwsza żona Broniewskiego i ich córka.

Trzecią żoną poety została Wanda Broniewska^[26].

Był ateistą^[27]. Zmagał się z chorobą alkoholową^[21][25].

W 1925 wraz ze Stanisławem Standem i Witoldem Wandurskim opublikował Trzy salwy – pierwszy polski manifest poetów proletariackich. Jego poezja była silnie związana z własną biografią i przeżyciami, a także doświadczeniami narodu polskiego i działaczy ruchu robotniczego, miała wyraźne akcenty rewolucyjne i patriotyczne. W wierszach Broniewskiego można stwierdzić egzaltację i wzniosłość obok stylu mowy potocznej, wyczuwalny jest też wpływ polskiego romantyzmu łączony z nowatorstwem. Wśród jego utworów jest też liryka żołnierska.

• Tomiki wierszy
  • Wiatraki (1925)
  • Trzy salwy (1925) [wspólnie z S. R. Standem i W. Wandurskim]^[28]
  • Dymy nad miastem (1927)
  • Troska i pieśń (1932)
  • Krzyk ostateczny (1938)
  • Bagnet na broń (1943)
  • Drzewo rozpaczające (1945)
  • Nadzieja (1951)
  • Anka (1956)
• Poematy
  • Komuna Paryska (1929)
  • Słowo o Stalinie (1949)
  • Mazowsze (1951)
  • Wisła (1953)
  • Opowieść o życiu i śmierci Karola Waltera-Świerczewskiego, robotnika i generała^[29]

Broniewski był także tłumaczem literatury rosyjskiej i niemieckiej, przetłumaczył m.in.:

• Fiodora Dostojewskiego (Skrzywdzeni i poniżeni, Białe noce)
• Aleksego Tołstoja (Droga przez mękę – dwie pierwsze części; trzecia wspólnie z Wacławem Rogowiczem)
• powieść Martwe dusze Nikołaja Gogola (1927)
• Władimira Majakowskiego
• Siergieja Jesienina
• Bertolta Brechta

• Order Budowniczych Polski Ludowej (25 lipca 1955)^[30][31]
• Order Sztandaru Pracy I klasy (22 lipca 1949)^[32]
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (25 września 1950)^[33]
• Krzyż Srebrny Orderu Wojskowego Virtuti Militari (16 lutego 1921)^[34]
• Krzyż Walecznych (czterokrotnie)
• Złoty Krzyż Zasługi (8 maja 1946)^[35][31]
• Medal 10-lecia Polski Ludowej (19 stycznia 1955)^[36]
• Kawaler Orderu Lwa Białego (Czechosłowacja, 1957)^[37]

• Państwowa Nagroda Artystyczna I stopnia w dziale literatury za całokształt twórczości (1950)^[38]
• Nagroda Państwowa III stopnia (1951)^[39]
• Nagroda Państwowa I stopnia za twórczość poetycką w minionym 10-leciu (1955)^[40]

Twórczość Władysława Broniewskiego inspiruje twórców muzyki popularnej. Do bardziej znanych piosenek napisanych do jego wierszy należą:

• Bar „Pod Zdechłym Psem”, muz. Włodzimierz Korcz, śpiewa Michał Bajor
• Kalambury, śpiewa Muniek Staszczyk z zespołem Pustki
• Nocny gość, muz. Krzysztof „Grabaż” Grabowski, śpiewa Grabaż z zespołem Pidżama Porno
• Poezja, muz. Wojciech Trzciński, śpiewa Stan Borys
• Rimbaud, muz. i wykonanie Roman Kołakowski
• Dzwon za poległych, z filmu „Jeden dzień z mistrzem” w wykonaniu zespołu Kombi, muz. Sławomir Łosowski
• Wiersz Ostatni, muz. Kasia Lins, Karol Łakomiec, Michał Lange, śpiewa Kasia Lins^[41]
• Perun, muz. Lelek, album Brzask Bogów^[42]
• Broniewski, Pezet, prod. Louis Villain
• Mój Broniewski, Kieliszek łez, Toasty, muz. i wykonanie Paweł Wójcik i Tomasz Sarniak^[43]

W 2006 nakładem Rockers Publishing ukazała się kompilacja zatytułowana Broniewski, na której znajdują się utwory współczesnych artystów z tekstami poety.

• W willi przy ul. J. Dąbrowskiego 51 w Warszawie, w którym spędził ostatnie lata życia, w 1963 roku^[44] otwarto Muzeum Władysława Broniewskiego, oddział stołecznego Muzeum Literatury^[45], w latach 20. XXI w. ekspozycja była jednak czasowo zamknięta dla zwiedzających i do 2021 roku jedynie Ogród Muzeum Broniewskiego był udostępniany na spotkania, koncerty, warsztaty i zajęcia ruchowe^[46].
• Dnia 4 listopada 1964 Kuratorium Okręgu Szkolnego w Krakowie nadało podstawówce, Szkole Pomnikowi Tysiąclecia – jednej ze szkół w Tarnowie Świerczkowie – imię Władysława Broniewskiego^[47]. Od tego czasu szkoła zmieniła patrona.
• w 1972 w Płocku powstał pomnik Władysława Broniewskiego, którego autorem był Gustaw Zemła^[48].
• Szkoły w Polsce, których jest patronem, znajdują się m.in. w: Bełchatowie, Bolesławcu, Bytomiu, Czerwionce - Leszczynach, Katowicach, Koszalinie, Krakowie, Siemianowicach Śląskich, Ostrowcu Świętokrzyskim, Świdniku, Jarocinie
• W latach 1964–1980 Władysław Broniewski był patronem Warszawskiego pułku Obrony Terytorialnej^[49] w Ułężu, a w latach 1980–1990 – 16 batalionu piechoty Obrony Terytorialnej w Siedlcach^[50].

• Władysław Broniewski, Pamiętnik 1918–1922, PIW, Warszawa 1984, ISBN 83-06-00970-3.
• Józef Czapski, Na nieludzkiej ziemi, wyd. pierwsze krajowe, Warszawa 1990, ISBN 83-07-02092-1.
• Julian Stryjkowski, Wielki strach, wyd. pierwsze krajowe, Warszawa 1990, ISBN 83-07-02058-1.
• Tomasz Leszkowicz: Spadkobiercy Mieszka, Kościuszki i Świerczewskiego. Ludowe Wojsko Polskie jako instytucja polityki pamięci historycznej. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2022. ISBN 978-83-8229-588-7.
• StanisławS. Swianiewicz StanisławS., W cieniu Katynia, Warszawa: „Czytelnik”, 1990, ISBN 83-07-02093-X, OCLC 834093949 . Brak numerów stron w książce
• Aleksander Wat, Mój wiek, wydanie pierwsze krajowe, Warszawa 1990, ISBN 83-07-02054-9.
• Feliksa Lichodziejewska, Broniewski bez cenzury 1939–1945, Wydawnictwo Społeczne KOS, Warszawa 1992.
• Prawdziwa historia Polaków. Ilustrowane wypisy źródłowe 1939–1945. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 1999. ISBN 83-87893-33-1. Brak numerów stron w książce
• Marek Hłasko, Piękni dwudziestoletni, Spółdzielnia Pracy, Warszawa, 2008, ISBN 978-83-61174-73-8.
• Władysław Broniewski Stanęła naga...powieść nieskończona, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2013, ISBN 978-83-62467-50-1.
• Władysław Broniewski, Pamiętnik 1918–1922, pełne wydanie z komentarzem Macieja Tramera, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2014, ISBN 978-83-63855-59-8.

• Biografia Broniewskiego, wiersze, zdjęcia, rękopisy i nagrania wierszy czytanych przez poetę
• Artykuł o Broniewskim
• Poeta z temperaturą – o Władysławie Broniewskim rozmowa z Mariuszem Urbankiem
• Maciej Gawlikowski, Broniewski jest niewygodny
• Rafał Biernacki, Autentyczna poezja nie potrzebuje karty tożsamości Władysław Broniewski
• Obchody jubileuszu 25-lecia twórczości Władysława Broniewskiego w PKF na stronie KronikaRP
• Władysław Broniewski na zdjęciach w bibliotece Polona