Upadek komunizmu w Albanii

Upadek komunizmu w Albanii miał miejsce w latach 1990–1991 po serii protestów studenckich w Tiranie, strajków i manifestacji. W kraju nie istniała wcześniej żadna zorganizowana opozycja antykomunistyczna. Do pierwszych protestów doszło w styczniu 1990. Początkowo formułowane podczas nich postulaty miały jedynie ograniczony, symboliczny i ekonomiczny charakter. Następnie pojawiły się również hasła demokratyzacji systemu politycznego. Kulminacją protestów były zamieszki w Kavai w lipcu 1990. W końcu tego samego roku w Albanii powstały pierwsze partie opozycyjne oraz niezależna prasa.

31 marca 1991 w Albanii miały miejsce pierwsze wybory parlamentarne, w których sukces odniosła rządząca do tej pory Albańska Partia Pracy. Prezydentem został Ramiz Alia, zaś na czele rządu stanął Fatos Nano.

Po śmierci Envera Hodży w 1985 władzę w Albanii przejął Ramiz Alia, uznawany za członka liberalnej frakcji wewnątrz Albańskiej Partii Pracy. Dwa lata później w kraju rozpoczął się kryzys gospodarczy, pogarszał się albański bilans handlowy, pojawiły się trudności z zaopatrzeniem w podstawowe produkty^[1]. Albania była – według oceny Amnesty International – jednym z najbardziej represyjnych względem społeczeństwa państw świata^[2]. Albańczycy nie mogli utrzymywać żadnych kontaktów z obywatelami innych krajów, wjazd cudzoziemców do Albanii, pod ścisłą kontrolą, umożliwiało tylko kilka razy w roku, w zorganizowanych grupach, państwowe przedsiębiorstwo Albtourist. W tym samym okresie władze albańskie ostatecznie uznały, że polityka całkowitego zwalczania religii zakończyła się niepowodzeniem. Byli duchowni byli zwalniani z więzień i obozów pracy, tajne nabożeństwa, chociaż nadal karalne, nie były już ścigane, w celach propagandowych odnowiono niektóre zabytki architektury sakralnej (głównie meczety)^[3]. W 1987 poprawiły się stosunki Albanii z RFN oraz z Grecją, w 1988 – z Włochami. W 1989 albańska prasa relacjonowała przemiany w Europie Środkowo-Wschodniej, jednak starała się udowodnić, że są one niekorzystne dla tamtejszych społeczeństw^[4]. Z czasem jednak informacyjna blokada społeczeństwa stawała się coraz bardziej nieszczelna, Albańczycy mieli nielegalny dostęp do zagranicznych telewizji i radia „Głos Ameryki”^[5].

Rządzący krajem Ramiz Alia nigdy nie zdobył autorytetu porównywalnego z Enverem Hodżą. Kierownictwo partii albańskiej w końcu lat 80. XX wieku spierało się o linię polityczną, a spory te prowadziły do konfliktów wewnętrznych w policji, armii i administracji. Do końca 1989 liderzy Albańskiej Partii Pracy stanowczo odrzucali sugestie jakichkolwiek przekształceń ekonomicznych, w tym częściowej prywatyzacji. Oficjalna prasa albańska występowała z krytyką pieriestrojki^[6].

Znaczący wpływ na rozwój sytuacji w Albanii miały wydarzenia w Rumunii, obalenie rządów Nicolae Ceaușescu, którego do ostatniej chwili przedstawiano w Albanii jako przywódcę bratniego narodu, a już po śmierci ogłoszono antysocjalistycznym dyktatorem. Podczas grudniowych wydarzeń w Rumunii we Wlorze i w Tiranie młodzi ludzie rozrzucali na ulicach ulotki wzywające do podobnych działań w Albanii. 1 stycznia 1990 Ramiz Alia zapowiedział, że Albania pozostanie państwem socjalistycznym, a monopartyjny system polityczny nie przekreśla jego demokratycznego charakteru^[5].

Kilkanaście dni później, 14 stycznia, w Szkodrze doszło do wystąpień antyrządowych, podczas których manifestanci próbowali zniszczyć pomnik Stalina. Policja opanowała tłum, jednak kilka dni później pomnik został rozebrany. 28 stycznia w Tiranie doszło do protestów studenckich pod hasłem demokratyzacji. Początkowo definiowano ją jako złagodzenie represji i zmianę nazwy uniwersytetu poprzez usunięcie z niej imienia Enwera Hodży. Podczas demonstracji pojawiły się również hasła obalenia rządów Alii, któremu grożono, że zginie tak, jak Ceaușescu. W marcu 1990 w Beracie wybuchł strajk pracowników zakładów tekstylnych, podczas którego pierwszy raz od lat padły postulaty ekonomiczne. Kolejne demonstracje w różnych miastach Albanii skłoniły władze w kwietniu 1990 do pewnych ustępstw: zgody na działalność kapitału obcego w Albanii, powiększenia zakresu samodzielności dyrektorów zakładów przemysłowych^[5]. Od początku roku trwały ucieczki Albańczyków z kraju – do Włoch, Macedonii i Grecji^[5].

Ograniczone przemiany i zapowiedź korekty polityki zagranicznej, której wyrazem był wniosek o przyjęcie do OBWE, nie zapobiegły upadkowi rządów Albańskiej Partii Pracy. W lipcu 1990 do kolejnych manifestacji doszło w Kavai; domagano się w ich trakcie podziału majątku kołchozów. Nastroje starali się uspokajać czołowi politycy partyjni Muho Asllani i Lenka Çuko, zostali jednak wypędzeni z Kavai. Wówczas władze skierowały do miasta oddziały policyjne służące do rozpędzania protestów, które 8 lipca spacyfikowały miasto. Zginęła jedna osoba, kilkanaście zostało pobitych. W pogrzebie jedynej ofiary śmiertelnej, 21-letniego Josifa Budy, wzięło udział 30 tys. ludzi – tylu, ilu zamieszkiwało w Kavai. Uczestnicy pogrzebu spalili miejscowy komitet partyjny i do końca dnia faktycznie kontrolowali miasto. W czasie protestów w Kavaji, a następnie kolejnych w Szkodrze i Elbasanie, po raz pierwszy padły hasła demokracji wielopartyjnej^[5].

W Albanii nie istniały żadne organizacje opozycyjne tworzone przez ludzi, którzy nie byli związani z Albańską Partią Pracy. Jak pisze Tadeusz Czekalski

Pierwsza partia opozycyjna, Demokratyczna Partia Albanii, została utworzona przez studentów i pracowników naukowych uniwersytetu w Tiranie. Jej przywódca, Sali Berisha, był pierwotnie jednym z doradców Ramiza Alii, jednak wystąpił z partii, gdy uniemożliwiono mu swobodne występowanie w telewizji. Stał się popularny, gdy pośredniczył w rozmowach władz i strajkujących studentów. Do marca 1991 powstały kolejne partie opozycyjne: Partia Socjaldemokratyczna, Partia Republikańska oraz Omonia, formacja reprezentująca albańskich Greków. Pojawiły się również gazety niezwiązane z rządzącą partią. W grudniu 1990 zniszczono pomnik Stalina w Tiranie i usunięto jego imię z instytucji państwowych, którym dotąd patronował. W roku następnym zniszczony został także pomnik Hodży^[7].

31 marca 1991 w pierwszych wolnych wyborach parlamentarnych w Albanii zwycięstwo odniosła Albańska Partia Pracy, uzyskując 67% głosów. Komuniści odnieśli sukces w północno-wschodniej i południowej Albanii, gdzie zyskali popularność, dzieląc na krótko przed wyborami majątek kołchozów. Opozycja była słabo rozpoznawalna poza miastami, w których zwyciężyła – Tiranie, Szkodrze i Durrës. 2 kwietnia w Szkodrze doszło do protestów, których uczestnicy twierdzili, że wybory zostały sfałszowane. Doszło do walk ulicznych, podczas których zginęli czterej działacze Albańskiej Partii Demokratycznej, zaś budynek rządzącej partii został zniszczony^[8].

29 kwietnia 1991 parlament albański zmienił nazwę kraju na Republika Albańska, pierwszym prezydentem ogłosił Ramiza Alię (przy bojkocie opozycji), jak również zmienił konstytucję Albanii, wprowadzając podział władzy i poszerzając zakres swobód obywatelskich. 30 września 1991 przegłosowano ustawę, na mocy której z więzień zwolnieni zostali więźniowie polityczni, z wyjątkiem tych którzy dopuścili się aktów terroru z ofiarami śmiertelnymi^[8].

• TadeuszT. Czekalski TadeuszT., Albania, Warszawa: TRIO, 2003, ISBN 83-88542-45-1, OCLC 830560836 . Brak numerów stron w książce