Polski strój narodowy

Polski strój narodowy, znany też jako strój polski, polski strój szlachecki lub strój kontuszowy – ubiór wywodzący się od paradnego stroju noszonego przez szlachtę na terenie Rzeczypospolitej w XVIII wieku, który w okresie zaborów stał się strojem polskim o charakterze ogólnonarodowym^[1][2] [3]. W odróżnieniu od strojów ludowych noszonych tylko przez niższe stany społeczne i tylko w poszczególnych regionach, polski strój narodowy używany był na terenie całej dawnej Polski. W okresie kształtowania świadomości narodowej dawny strój szlachty został przyjęty przez wszystkie grupy społeczne i uznany za polski strój narodowy^[1].

Strój narodowy noszony jest okolicznościowo, z okazji uroczystości i świąt. Jest też strojem do tańczenia poloneza i mazura, zwłaszcza podczas występów scenicznych^[4][5].

Strój polski, charakterystyczny dla całej Rzeczypospolitej, ukształtował się w wiekach XVI-XVIII łącząc elementy stroju późnośredniowiecznego rycerstwa i staropolskiego ziemiaństwa oraz ubiorów wschodnich (węgierskiego, perskiego, tureckiego, tatarskiego, kozackiego)^[3][6]. Pełny ubiór kontuszowy noszony był okolicznościowo (święta, niedziele, wizyty, wyjazdy), na co dzień noszono płócienny żupan i kapotę^[3].

W początkach XVIII wieku noszenie się „po polsku” było wyróżnikiem przynależności do „narodu polskiego” (rozumianego wówczas jako stan szlachecki Rzeczypospolitej). Aby zyskać przychylność poddanych, w polskim stroju kazał namalować swój portret król August III Sas^[7]. Jak zanotował Jędrzej Kitowicz, jeszcze "podczas koronacji Augusta III [1734 rok] wszyscy panowie polscy, żadnego nie wyłączając, byli w polskiej sukni"^[8].

Zachowawczo nastawiona szlachta strojem podkreślała swoje przywiązanie do „sarmackiej” tradycji i przeciwstawiała się obyczajom zachodnim, wyrażanym przez noszenie się „po niemiecku” lub „po francusku”. Ten XVIII-wieczny spór obyczajowy w Polsce określany jest jako „wojna kontusza i fraka”^[9]. Okres ten barwnie opisał Henryk Rzewuski w powieści Listopad z 1845-46 roku^[10].

Adam Mickiewicz w Panu Tadeuszu (księga I) pisał o ówczesnej roli ubioru:

          Jeśli kto i czuł wtenczas, że polskie ubranie

         Piękniejsze jest niż obcej mody małpowanie,

         Milczał; bo by krzyczała młodzież, że przeszkadza

         Kulturze, że tamuje progresy, że zdradza!

         Taka była przesądów owoczesnych władza!

Według Jędrzeja Kitowicza, strój kontuszowy był "całym ubiorem publicznym Polaka szlachcica i mieszczanina". Szlachta przepasywała kontusz pasem i zawieszała u boku szablę. Mieszczanie zaś opasywali żupan i zamiast szabli nosili ozdobne laski^[8].

Od 1776 roku stroje kontuszowe były również używane jako mundury wojewódzkie wojsk koronnych i litewskich. Przyczyniło się to do przyjęcia ich również przez inne stany (strój taki nosił mieszczanin Jan Kiliński w czasie insurekcji kościuszkowskiej).

W epoce zaborów polski strój stał się jednym z elementów kształtowania się tożsamości narodowej, która była budowana na tradycji „narodu” szlacheckiego. Strój kontuszowy pojawia się jako nieodłączny element polskiej tożsamości w literaturze (Mickiewicz, Fredro, Sienkiewicz), operze (Moniuszko), malarstwie (Grottger, Matejko) i tańcu (mazur, polonez). Czasem zamiast kontusza noszona była czamara z pętlicami, która w połowie XIX wieku zyskuje popularność jako element stroju narodowego – męskiego i damskiego – a w czasie powstania styczniowego służyła jako nieformalny mundur powstańczy.

W XIX i na początku XX wieku, zwłaszcza w Galicji, gdzie zakazy władz zaborczych były mniej surowe, modne staje się okolicznościowe noszenie stroju "polskiego" (śluby, święta narodowe) niezależnie od pochodzenia społecznego (np. przez mieszczańskie bractwa kurkowe)^[11]. Popularną praktyką było zamawianie portretów u malarzy czy fotografów w stroju narodowym zarówno przez ziemian i arystokratów, jak też osoby innego pochodzenia społecznego czy nawet etnicznego (również polskich Żydów czy Niemców)^[11][1][12].

W pierwszych dekadach XX wieku, w tym również w okresie II Rzeczypospolitej, utrzymywała się moda na polski strój narodowy – męski i damski^[13]. Stała się znanym i rozpoznawalnym symbolem polskości na świecie (np. na pocztówkach, w karykaturach politycznych zamieszczanych w ówczesnej cudzoziemskiej prasie). Mężczyźni ubierali się w kontusze do ślubu^[11][14][15]. Jego elementy trafiły również do umundurowania (czapka konfederatka jako rogatywka) i przeniknęły do stroju ludowego.

W okresie PRL władze komunistyczne rugowały tradycję noszenia polskiego stroju narodowego, jako niesłusznego społecznie stroju "szlacheckiego", a promowały regionalne stroje chłopskie (ludowe). Do zainteresowania się ubiorem polskim przyczyniały się jednak m.in. ekranizacje Trylogii Sienkiewicza oraz wydane w latach 70. publikacje^[1].

Współcześnie różne organizacje i osoby działają na rzecz popularyzacji stroju narodowego, na przykład podczas poloneza studniówkowego lub świąt narodowych i innych uroczystości^{[1][16][17][18][19][20][21][22][23][24][25]}.

• żupan
• kontusz
• pas kontuszowy
• spodnie (hajdawery)
• buty (baczmagi)
• czapka: kołpak polski lub konfederatka
• szabla (karabela)

• kontusik
• suknia
• spódnica
• trzewiki
• czapka: kołpaczek lub konfederatka

• 
  Szlachcic polski, mal. Norblin, koniec XVIII w.
• 
  Patron polski, mal. Norblin, koniec XVIII w.
• 
  Dama polska w tradycyjnym ubiorze, mal. Norblin, koniec XVIII w.
• 
  Polonez, mal. Norblin, koniec XVIII w.
• 
  Strażnik Czacki i starościna Ledóchowska, rys. Daniel Chodowiecki, 1773
• 
  Król Jan Kazimierz w stroju polskim, mal. Daniel Schultz, 1649
• 
  Portret króla Augusta III w stroju polskim, mal. Louis de Silvestre, ok. 1737
• 
  Portret szlachcica w mundurze województwa podolskiego, mal. Józef Faworski, koniec XVIII w.
• 
  Jan Kiliński w mundurze województwa mazowieckiego w 1794
• 
  „Strój narodowy”, Dziennik Mód Paryskich 1848 r. Mężczyzna w stylizowanym kontuszu.
• 
  „Strój narodowy”, Dziennik Mód Paryskich 1848 r. Mężczyzna nosi czamarę zamiast kontusza.
• 
  Tańczenie poloneza pod gołym niebem, mal. Korneli Szlegel, XIX w.
• 
  Portret Kazimierza Antoniego Krasickiego, lata 40. XIX w.
• 
  Szlachcic z papugą, mal. Józef Simmler, 1859
• 
  Jan Ewangelista Goetz, z pochodzenia Niemiec, założyciel browaru Okocim, 2 połowa XIX w.
• 
  Bernard Goldmann, galicyjski prawnik pochodzenia żydowskiego, lata 80. XIX w
• 
  Jan Makan, marszałek lwowskiego Bractwa Kurkowego, 1882
• 
  Stanisław Gędzierski, prezes krakowskiego Koła Kontuszowego, 1912
• 
  Władca Austro-Węgier Karol I z członkami Krakowskiego Bractwa Kurkowego, 1917
• 
  Portret Andrzeja Potockiego, mal. Kazimierz Pochwalski, 1913
• 
  Portret Stanisława Niezabitowskiego, mal. Kazimierz Pochwalski, 1928
• 
  Portret Kazimierza Pochwalskiego, mal. Jacek Malczewski, ok. 1914
• 
  Szlachcic i szlachcianka, pocztówka z 1911
• 
  „Polska piękność”, pocztówka z około 1920 roku
• 
  „Polska piękność”, pocztówka z około 1920 roku
• 
  Szlachcic i szlachcianka, pocztówka z I połowy XX wieku
• 
  Scena z opery Moniuszki Verbum nobile, 1861 rok
• 
  Ilustracja do XII księgi Pana Tadeusza, mal. Michał Elwiro Andriolli, 1881
• 
  "Zbiór najulubieńszych polonezów", okładka, 1890.
• 
  Scena z inscenizacji Zemsty, 1948
• 
  Członkowie Krakowskiego Bractwa Kurkowego, 2008
• 
  Polonez w wykonaniu maturzystów, Łódź 2012
• 
  Taniec w polskim i szkockim strojach narodowych, Kraków 2017
• 
  Polonez tańczony w stroju narodowym, Więcbork 2018
• 
  Występ Baletu Dworskiego „Cracovia Danza”, Kraków 2020
• 
  Balet Dworski „Cracovia Danza”, Kraków 2020

• poloneska

• Jędrzej Kitowicz Opis obyczajów za panowania Augusta III, rozdział XI, Poznań 1840
• Julian Horoszkiewicz Strój narodowy w Polsce, Spółka Wydawnicza Polska, Kraków 1900
• Magdalena Bartkiewicz Polski ubiór do 1864 roku, Ossolineum 1979, ISBN 83-04-00218-3
• Polski strój narodowy 1530-1795 (praca zbiorowa, red. Krystyna Turska), Kwartalnik Historii Kultury Materialnej rok XXXIV nr 3, wyd. PWN, Warszawa 1986, PL ISSN 0023-5881
• Irena Turnau Ubiór narodowy w dawnej Rzeczypospolitej, Instytut Historii Kultury Materialnej PAN, wyd. Semper, Warszawa 1991, ISBN 83-900213-5-8
• BeataB. Biedrońska-Słotowa BeataB., Polski ubiór narodowy zwany kontuszowym, Muzeum Narodowe w Krakowie, 2005, ISBN 83-89424-28-2 .

• Karol Kram Polski strój narodowy, Trzecia Sarmacja
• Maria Patynowska Polski strój szlachecki, Wirtualna Szkoła, wiw.pl
• Strój szlachecki. Prezentacja, Pola i Lech - Polskie stroje narodowe i ludowe, polalech.pl,
• Polski strój narodowy Dziennik Polski, 3 grudnia 2005
• Marcelina Arciszewska Ubiór narodowy, Strony nr 66, listopad 2015, strony.ca
• Jacek Dehnel Zbiór: Strój narodowy, Awers Rewers
• Z szablą i w kontuszu, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, ignacykrieger.pl
• Aleksandra Niedźwiedź O wojnie kontusza z frakiem, Histmag, 12 maja 2017
• Stefan Żółtowski Strój polskiej szlachty, Kwartalniki nr 72, Związek Rodu Żółtowskich