Polityka gospodarcza II Rzeczypospolitej

Polityka gospodarcza II Rzeczypospolitej – polityka gospodarcza prowadzona przez władze II Rzeczypospolitej. W okresie tym państwo polskie, poza wyzwaniami politycznymi, znalazło się w potrzebie pokonania licznych problemów gospodarczych. Integracja obszarów znajdujących się na terenie różnych zaborów, reforma walutowa, reforma rolna, inwestycje, wykorzystanie dostępu do wybrzeża oraz niwelowanie podziału na Polskę A i B zalicza się do głównych zadań przed jakimi stawały wówczas kolejne rządy.

Polska zachowała wprowadzone przez państwa zaborcze monopole administracyjne i skarbowe, a więc: tytoniu i papierosów, spirytusu, soli, cukru i sacharyny. Poza tym wprowadziła nowe, mianowicie: loterii państwowej, żeglugi rzecznej i przeprowadzenia rurociągów do gazu ziemnego. Także węgiel i nafta, wskutek reglamentacji obrotu, stały się częściowym monopolem państwowym^[1].

Głównymi twórcami polityki gospodarczej w II Rzeczypospolitej okazali się przede wszystkim Władysław Grabski z obozu narodowego – autor reformy walutowej oraz Eugeniusz Kwiatkowski z rządzącego obozu piłsudczykowskiego – związany m.in. z powstaniem portu Gdynia i Centralnego Okręgu Przemysłowego. Politykę gospodarczą ówczesnej Rzeczypospolitej, szczególnie po 1929 roku, charakteryzowało m.in. planowanie gospodarcze oraz różne formy interwencjonizmu.

• 1916 – powołanie Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej (w okresie Królestwa Polskiego)
• 1919:
  • utworzenie Pocztowej Kasy Oszczędności^[2].
  • powstanie Fabryki Lokomotyw w Chrzanowie
  • budowa linii kolejowych: Łódź – Kutno – Płock, Płock – Sierpc^[3], Kutno – Strzałkowo, Rzeszów – Sandomierz^[4]
• 1920 – budowa linii kolejowej Sierpc – Brodnica^[5]
• 1921:
  • budowa linii kolejowej Kokoszki – Gdynia
  • oddanie do użytku linii kolejowej łączącej Warszawę z Poznaniem
  • początek przejścia do gospodarki pokojowej od gospodarki wojennej
  • początek budowy miasta, portu^[6] i stoczni w Gdyni
• 1924:
  • powołanie jednostki Polskie Lasy Państwowe^[7]
  • nadaniu statutu dla Państwowej Fabryki Związków Azotowych w Chorzowie^[8]
  • reforma walutowa i powołanie Banku Polskiego i Banku Gospodarstwa Krajowego
• 1925:
  • początek wojny celnej między Polską a Niemcami
  • budowa linii kolejowych: Bydgoszcz – Gdynia, Kalety – Herby Nowe – Wieluń – Podzamcze^[9].
• 1926:
  • budowa linii kolejowej Kalety – Herby Nowe – Wieluń – Podzamcze
  • powołanie przedsiębiorstwa Polskie Koleje Państwowe (PKP)^[10]
  • powołanie przedsiębiorstwa Żegluga Polska (ŻP)
• 1927:
  • budowa Zakładów Azotowych w Tarnowie-Mościcach
  • ukończono realizację pierwszej części Elektrycznej Kolei Dojazdowej
• 1928:
  • powołanie przedsiębiorstwa Polska Poczta, Telegraf i Telefon
  • powstanie przedsiębiorstwa Państwowe Zakłady Lotnicze (PZL)^[11]
  • powstanie przedsiębiorstwa Państwowe Zakłady Inżynierii (PZInż)^[12]
• 1929:
  • powstanie przedsiębiorstwa Polskie Linie Lotnicze LOT
  • początek wielkiego kryzysu w Polsce
• 1931 – powstanie spółki Francusko-Polskie Towarzystwo Kolejowe
• 1933:
  • oddanie do użytku magistrali węglowej
  • oddanie do użytku linii średnicowej w Warszawie
• 1935 – budowa linii kolejowej Sierpc – Toruń^[13]
• 1936:
  • ukończenie pierwszego etapu elektryfikacji węzła warszawskiego
  • początek budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP)^[14]

• 1937:
  • budowa zakładów chemicznych we wsi Sarzyna

Głównymi wyzwaniami z punktu widzenia polityki gospodarczej w pierwszych latach powojennych stało się powołanie instytucji życia gospodarczego, integracja obszarów odseparowanych ekonomicznie przed wojną, przekształcenie gospodarki wojennej w pokojową, opanowanie inflacji oraz zagospodarowanie wybrzeża Bałtyku. Przed kolejnymi rządami stawała konieczność przede wszystkim przeprowadzenia reformy walutowej, reformy rolnej oraz pozyskania środków na przeprowadzenie niezbędnych inwestycji.

Na początku 1920 roku 60% budżetu pochłaniały wydatki wojskowe^[15]. Walka o granice wymagała pozyskiwania środków na jej prowadzenie. Rząd zdecydował się na zaciąganie kredytów w PKKP^[15]. Korzystał też z pożyczek zagranicznych i krajowych oraz wsparcia finansowego ze strony Polonii^[15]. W pierwszych latach powojennych stosowano także takie środki jak kontyngenty, reglamentacja dóbr, system kartkowy, monopole w handlu i transporcie, liczne zamówienia rządowe^[15]. Utrwalenie się ładu ukształtowanego przez traktat wersalski oraz zwycięstwo nad Rosją Sowiecką i zawarcie traktatu ryskiego otworzyło drogę do przestawienia gospodarki na funkcjonowanie w systemie pokojowym^[16].

Lansowane przez kolejne rządy zwiększanie emisji pieniądza w obiegu, zintensyfikowane w 1923, doprowadziło do hiperinflacji^[16]. Powołanie w 1923 nowego rządu pod kierownictwem Władysława Grabskiego (jednocześnie ministra skarbu) stało się początkiem zmiany w polityce monetarnej^[16]. Ponownie powołano Bank Polski, zreformowano finanse publiczne oraz przeprowadzono gruntowną reformę walutową, co umożliwiło zamianę marki polskiej na złotego polskiego^[16].

W okresie funkcjonowania rządu Grabskiego wprowadzono także jednorazowy podatek majątkowy skierowany w celu zmniejszenia środka pieniężnego w obiegu, indeksacje podatków kwotowych pochłoniętych inflacją (podatki akcyzowe, od nieruchomości itp.), wstrzymano dodruk marki i prowadzono rozmowy na temat wsparcia finansowego ze stroną amerykańską i francuską^[16]. Ostatecznie postanowiono jednak, że wprowadzenie nowej waluty odbędzie się za pomocą sił własnych, co nastąpiło w 1924^[17]. Ważnym instrumentem jaki na 6 miesięcy przyznano rządowi stała się możliwość wydawania rozporządzeń z mocą ustawy z pominięciem Sejmu^[16]. W 1927 roku Piłsudski zadecydował o wstąpieniu do klubu złotej waluty^[18].

Rok 1925 przyniósł nowe zagrożenia w polityce handlowej, gdyż Niemcy zdecydowały się na drastyczne zaostrzenie polityki celnej wobec Polski^[17]. Reakcją polskiego rządu było analogiczne postępowanie wobec zachodniego sąsiada^[17].

Jednocześnie władze starały się prowadzić politykę zmierzającą do integracji obszarów należących przed 1914 rokiem do odrębnych organizmów polityczno-gospodarczych^[17]. W tym celu podjęto działania mające zapewnić powiązania komunikacyjne, głównie w postaci bezpośrednich połączeń kolejowych, m.in. Warszawy z Poznaniem, Górnego Śląska z Wybrzeżem^[17]. Zainicjowano także budowę miasta i portu w Gdyni oraz zagospodarowanie wybrzeża Bałtyku^[17].

Po przejęciu władzy przez Sanację duży wpływ na politykę gospodarczą uzyskał minister przemysłu i handlu w kolejnych rządach – Eugeniusz Kwiatkowski^[17]. Skutki Wielkiego Kryzysu w Polsce skłoniły go do podjęcia działań interwencyjnych^[17]. Objęcie przez niego funkcji wicepremiera i ministra skarbu umożliwiło mu przeforsowanie koncepcji planowania gospodarczego – opracował wówczas czteroletni państwowy plan inwestycyjny na lata 1936–1940^[19]. W myśl jego założeń rozpoczęła się budowa COP – skupiska przemysłu ciężkiego, w skład którego wejść miały zakłady przemysłu lotniczego, maszynowego, motoryzacyjnego, chemicznego, energetyki oraz hutnictwa stali szlachetnych^[19]. Projekt zakładał utworzenie ok. 107 tysięcy nowych miejsc pracy (poza rolnictwem)^[19]. COP zlokalizowano w rejonie środkowej Polski, uwzględniając jej strategiczne położenie oraz konieczność aktywizacji i integracji obszarów słabiej rozwiniętych^[19]. Lokalizacji tej sprzyjała również polityka prowadzona względem tego obszaru już w latach 20. – między innymi inwestycje w zakłady zbrojeniowe (Radom, Skarżysko-Kamienna, Starachowice, Kielce, Pionki) oraz ulgi podatkowe dla inwestorów prywatnych^[19].

2 grudnia 1938 wicepremier Kwiatkowski przedstawił w Sejmie kolejny projekt inwestycyjny – perspektywiczny plan gospodarczy na 15 lat, obejmujący okres 1939–1953^[19]. Podzielony on został na pięć etapów^[19]:

• 1939–1942 – nacisk na kontynuację rozbudowy sektora zbrojeniowego;
• 1943–1945 – inwestycje w infrastrukturę komunikacyjną, motoryzację i lotnictwo;
• 1946–1948 – modernizacja rolnictwa;
• 1949–1951 – przyspieszenie urbanizacji i uprzemysłowienia;
• 1952–1953 – działania na rzecz ograniczenia podziału kraju na Polskę A i B.

Ograniczone środki, niestabilność polityczna i gospodarcza oraz wielki kryzys stanowiły uwarunkowania wpływające na realizacje założeń ekonomicznych w sposób zdecydowanie negatywny^[20]. Nie powiodła się reforma rolna, proces industrializacji nie został zakończony, a duża skala bezrobocia pozostawała ważnym problemem społecznym^[20][21]. Udało się jednak zintegrować gospodarkę całego kraju, zagospodarować Wybrzeże, uruchomić procesy modernizacyjne oraz zapoczątkować stopniowe niwelowanie dysproporcji w rozwoju ekonomicznym poszczególnych regionów^[20].

Do głównych sukcesów polityki gospodarczej II RP należy zaliczyć: ujednolicenie linii kolejowych, budowę magistrali węglowej Śląsk – Gdynia, budowę portu i stoczni w Gdyni, Centralnego Okręgu Przemysłowego oraz budowę wielu innych fabryk, np. Zakładów Azotowych w Tarnowie-Mościcach.

Odsetek produktu gospodarki wytwarzany w przemyśle wzrósł z 32% w 1929 do 50% w roku 1939^[22].

Problemem był zbyt wysoki udział rolnictwa w zatrudnieniu, kosztem innych sektorów. Na początku dwudziestolecia międzywojennego był on na poziomie 63,9%, a pod koniec 59,0%^[23]. W związku z tym urbanizacja była na bardzo niskim poziomie. W 1921 roku 25,9% obywateli Polski mieszkało w miastach, a w 1939 roku 28,4%^[24].

W 1910 roku PKB per capita w Wielkiej Brytanii wynosiło 4611 $ (wartości w jednostce dolarów międzynarodowych Geary-Khamis z 1990 roku). Na ziemiach polskich, produkcja rejestrowana wynosiła:

– na ziemiach zaboru austriackiego 1249 $, czyli 27% PKB per capita brytyjskiego;

– na ziemiach zaboru rosyjskiego (tereny zaboru rosyjskiego, które znajdują się w granicach dzisiejszej Polski, a głównie Królestwa Kongresowego) 1831 $, czyli 40% PKB per capita brytyjskiego;

– na ziemiach zaboru pruskiego 2392 $, czyli 52% PKB per capita brytyjskiego.

PKB per capita dla całej Polski wynosił 1690 $ w 1910, czyli 37% PKB per capita brytyjskiego. W 1938 roku sytuacja miała się gorzej. PKB per capita wynosiło wtedy w Polsce 2182 $, a w Wielkiej Brytanii 6266 $, a więc polskie PKB per capita stanowiło tylko 35% brytyjskiego. Widać spadek w porównaniu do okresu sprzed I wojny światowej. Dzisiaj stanowi to 68%^[25][26][27]. Należy jednak zauważyć, że dane te w związku z systemem PKB, uwzględniają tylko produkcję rejestrowaną, prócz której istniała dodatkowo szara strefa, oraz produkcja nieodpłatna^[28].

Zobacz multimedia związane z tematem: Polityka gospodarcza II Rzeczypospolitej

• historia Polski (1918–1939)
• Borysławsko-Drohobyckie Zagłębie Naftowe

• Bolesław Winiarski: Między dwiema wojnami. W: Bolesław Winiarski: Polityka gospodarcza. Wyd. 3. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006, s. 115–119. ISBN 978-83-01-14785-3.