Samuel Peltyn

Samuel Henryk Pełtyn albo Samuel Hirsz Peltyn (ur. 1830 w Mariampolu, zm. 30 września 1896 w Warszawie) – polski wydawca i publicysta żydowskiego pochodzenia, redaktor czasopism "Jutrzenka" oraz "Izraelita".

Urodził się w Mariampolu (obszar dzisiejszej Litwy). W młodości pobierał nauki biblijne oraz talmudyczne. Był także nauczycielem języka polskiego, hebrajskiego, znał również biegle jidysz^[1]. W 1853 r. przeniósł się do Warszawy. Przez pewien czas pracował jako zarządca księgarni Merzbacha^[2] a także kontynuował udzielanie lekcji hebrajskiego. Był jednym z autorów oświeceniowego czasopisma „Jutrzenka: Tygodnik dla Izraelitów Polskich”^[3]. Pojął za żonę Salomeę z domu Gladsztern (1846–1935). Związał się przez to z rodziną Hilela Gladszterna, który był redaktorem prasy jidyszowej ("Warszojer Jidisze Cajtung")^[4].

Założył oraz przez trzydzieści lat prowadził i redagował tygodnik „Izraelita” (w latach 1866-1896). W "Izraelicie" pisał artykuły i felietony dotyczące historii, religii, etyki, a także odpowiedzi na antysemickie zarzuty^[5]

Utrzymywał prywatną korespondencję z pisarką Elizą Orzeszkową^[6]

W 1875 r. był członkiem zarządu synagogi na Nalewkach, określanej jako „Synagoga polska”, która odznaczała się używaniem języka polskiego oraz promowaniem przywiązania do Polski^[7]

Jest pochowany na cmentarzu żydowskim przy ulicy Okopowej w Warszawie (kwatera 71, rząd 1)^[8][9].

Swoje poglądy religijne i polityczne, społeczne Pełtyn wyrażał przy tworzeniu oraz redakcji tekstów w czasopiśmie „Izraelita”. Jest przedstawicielem polskiego nurtu postępowego, kontynuującego idee oświeceniowe.

Pełtyn na łamach „Izraelity” dążył do rozwoju wiedzy o kulturze polskiej wśród Żydów oraz o Żydach wśród Polaków. Potrafił również pisać o żydowskiej tradycji oceniając ją z punktu widzenia Polaków^[10]

Samuel Peltyn podkreślał konieczność gruntownej reformy religijnej, wymieniając elementy przestarzałe i ograniczające rozwój. Krytykował rozbudowaną strefę przykazań i nakazów przy ograniczeniu strefy duchowej. Część elementów potrzebnych do reformy judaizmu dostrzegał w chasydyzmie, który był wielokrotnie opisywany na łamach „Izraelity”. Mimo prób gruntownego poznania tego ruchu był on jednak ukazywany w sposób stereotypowy i wielokrotnie fałszywy. Chasydyzm stanowił przykład wprowadzenia zmian w sztywnym obrządku judaistycznym, podobnie jak miał to na celu Pełtyn. W redakcji „Izraelity” starał się zarysować korzystne elementy Chasydyzmu, ale również skrytykować błędne w swoim mniemaniu założenia oraz wynaturzenia^[11]

Oprócz zmian rytualnych dążył również do przekształceń tradycyjnych elementów, takich jak oderwanie przywódców religijnych od świeckiej rzeczywistości, a nawet noszenie wyróżniającego się stroju^[12]. Nie popierał także odrębnego żargonu i odcinania się od czystego polskiego języka^[13]. W ograniczaniu się do pobierania jedynie nauk talmudycznych Pełtyn dostrzegał zagrożenie i czynnik hamujący rozwój swojego społeczeństwa. Postulował dostęp do świeckiej edukacji dla żydowskich dzieci, również dla dziewcząt, proponując zastąpienie cheder „szkołami początkowymi”. Nie popierał także odrębnego żargonu i odcinania się od czystego polskiego języka^[14].

Dążył do rozbudzenia poczucia przynależności do Polski wśród Żydów oraz akceptacji przez społeczeństwo polskie. Swoje stanowisko utrzymywał nawet w czasie pogromów antyżydowskich, występujących w całym Królestwie Polskim po 1881 roku, a także w czasie kształtowania się idei syjonistycznych. Postulował o wierność krajowi ojczystemu oraz narodowi, z którym Żydzi zostali związani wspólną historią^[15]. Uważał również za niezwykle ważne wypełnianie swoich obowiązków obywatelskich i zaangażowanie w polską politykę.

Większość jego dzieł powstała w języku polskim, nieliczne po hebrajsku, przetłumaczył również wiele dzieł autorów niemieckich na język polski.

• Podręcznik do języka polskiego przeznaczony dla żydowskich dzieci (opracowany w bardzo młodym wieku)^[16]
• Niewydany manuskrypt „Historya Żydów”
• Zbiór bajek żydowskich
• Tłumaczenia dzieł Leopolda Komperta(inne języki)

• Jan Jagielski: Przewodnik po cmentarzu żydowskim w Warszawie przy ul. Okopowej 49/51. Z. 1, Kwatery przy Alei Głównej. Warszawa: Towarzystwo Opieki nad Zabytkami. Społeczny Komitet Opieki nad Cmentarzami i Zabytkami Kultury Żydowskiej w Polsce, 1996, s. 86. ISBN 83-90-66296-5.
• AgnieszkaA. Jagodzińska AgnieszkaA., Pomiędzy. Akulturacja Żydów Warszawy w drugiej połowie XIX wieku, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2008, ISBN 978-83-229-2954-4, OCLC 316528765 . Brak numerów stron w książce
• Marian Fuks Prasa Żydowska w Warszawie 1823-1939. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. 1979, s. 85-100. ISBN 83-01-00456-8.
• MarcinM. Wodziński MarcinM., Oświecenie żydowskie w Królestwie Polskim wobec chasydyzmu. Dzieje pewnej idei, Warszawa: Cyklady, 2003, s. 204-217, ISBN 83-86859-73-3, OCLC 69506158 .

• Projekt reformy w judaizmie ze szczególnem uwzględnieniem jego strony etycznej (1885) w bibliotece Polona