Metapoznanie

Metapoznanie (ang. metacognition) – pojęcie z zakresu psychologii, filozofii umysłu i kognitywistyki. Ogólnie rozumiane jako poznanie własnych procesów poznawczych, ich monitorowanie, regulowanie oraz kontrola^[1].

Przyjmuje się, że badania w dziedzinie metapoznania zostały zapoczątkowane pod koniec lat siedemdziesiątych XX wieku przez amerykańskiego psychologa Johna H. Flavella, który w 1979 r. w czasopiśmie "American Psychologist" opublikował artykuł pt. Metacognition and cognitive monitoring: A new area of cognitive–developmental inquiry^[2]. W artykule tym badacz zwracał uwagę na deficyty małych dzieci w dziedzinie metapoznania, sugerując, że rozwój kompetencji w tej dziedzinie jest jednym z ważnych elementów rozwoju poznawczego najmłodszych. Stworzył też pierwszą definicję metapoznania, które miało być wiedzą i regulacją procesów poznawczych.

Wyróżnił kilka wymiarów metapoznania:^[3][4][5]

• wiedzę metapoznawczą – ocena posiadanego stanu wiedzy, strategii rozwiązywania problemów, wiedzy o sobie (motywacjach, przekonaniach)^[6]
• doświadczenie metapoznawcze – doświadczenia towarzyszące aktywności poznawczej (np. poczucie niezrozumienia, pewności)^[7]
• cele – zadania będące obiektem działań poznawczych
• działania – strategie działań podejmowanych by osiągnąć cele

Ann Leslie Brown podzieliła metapoznanie na dwie kategorie^[8]:

Wiedzę o procesach poznawczych – refleksję na temat zdolności i czynności poznawczych; odpowiada ona metapoznawczej wiedzy i doświadczeń z teorii Flavella^[9]. Badaczka uznaje te cechę za dość stabilną i niezmienną w trakcie życia jednostki^[8].

Mechanizmy samoobserwacji – uruchamiające się w czasie nauki lub rozwiązywania problemów, zajmujące się regulacją procesów poznawczych; odpowiadają flavellowskim działaniom, celom i zadaniom^[9]. Podlega zmianom w trakcie życia jednostki – dziecko i dorosły różnią się między sobą sytuacjami uaktywniającymi ten proces – jednakże zależy też od obecnego stanu jednostki^[10].

To na stworzonym przez nich modelu i sposobie organizacji^[11] badań opiera się współczesna nauka o metapoznaniu. Zaproponowali teoretyczny mechanizm, w którym metapoznawczy system składa się z dwóch struktur: metapoziomu i poziomu niższego, a także przepływu informacji między nimi.

• Kontrola metapoznawcza – polega na przepływie informacji z metapoziomu do poziomu-obiektu. Są to świadome lub nieświadome decyzje, opierające się na wyniku procedur monitorujących przez nas wykonywanych^[12].
• Metapoznawczy monitoring – polega dostarczaniu informacji z poziomu-obiektu do metapoziomu, mające na celu go zmienić. Składa się z procedur pozwalających osobie obserwować, podawać refleksji i doświadczać swoich własnych procesów poznawczych. Pozwala on też na ocenienie poziomu wiedzy koniecznej do wykonania danego zadania.

Według Nelsona i Narensa^[13] metapoziom zawiera w sobie:

• Dynamiczny model obecnej sytuacji kreowany przez poziom-obiekt, bazujący na informacji z procedury monitorującej.
• Reprezentacji danego celu lub sytuacji.
• Listy możliwych zdarzeń kontrolnych możliwych do użycia przez metapoziom by kontrolować poziom-obiekt (zawiera także informacje nt. koniecznego czasu i konsekwencji wykonania akcji).
• Listy ograniczeń potencjalnych zdarzeń kontrolnych.
• Oceny procedur podejmowania decyzji według których można wykonać akcję.

Relacje między inteligencją i metapoznaniem nie zostały jednoznacznie określone. Według niektórych badaczy^[15][16] umiejętności poznawcze są integralną częścią^[17] inteligencji, bądź też jej przejawem – jako zdolność do uczenia się^[18] bądź dostęp do zasobów poznawczych^[19][20]. Posługując się podziałem Cattela na inteligencję płynną i skrystalizowaną^[21][22], ciężko jest umieścić metapoznanie w jednej z nich – może się bowiem mieścić w płynnej, gdyż jest nieodłączną zdolnością bytu jednostki^[23], więc też jak inteligencja płynna, niezależną od doświadczenia; bądź też skrystalizowanej – ponieważ rozwija się w trakcie życia oraz może być ćwiczona^[24]. Według triarchicznej teorii inteligencji Sternberga metapoznanie mieściłoby się w subteorii składników – metaskładników odpowiadających za przetwarzanie informacji^[25][26].

Dodatkowo, poziom zdolności metapoznawczych jest jednym z najbardziej rzetelnych miar predykcyjnych osiągnięć szkolnych i akademickich^[27][28], co dodatkowo łączy go z ilorazem inteligencji.

Procesy metapoznawcze badane są w obszarze pamięci pod nazwą "metapamięć". Wymienia się też różne sposoby pomiaru metapoznania:

• EOL (ease of learning judgements) – przewidywania dotyczące, jak łatwo przyjdzie nam przyswojenie danego materiału^[29][30]
• JOL (judgement of learning) – przewidywania dotyczące, jak łatwo przyjdzie nam przywołanie danego materiału z pamięci^[31]

• FOK (feeling of knowing) – ocena prawdopodobieństwa, że rozpoznamy poprawną odpowiedź/informację, której w danej chwili nie możemy wydobyć^[32]
• TOT (tip of the tongue) – zjawisko "na końcu języka", czyli wiedza o posiadaniu wiedzy z danego tematu/słowa, jednak chwilowe nieposiadanie do niej dostępu^[33]
• Ocena pewności – raport, jak pewnym jest się udzielonej odpowiedzi (może być udzielany przed lub po wykonaniu zadania)

Dokonania w tej dziedzinie pozwalają na wykorzystywanie ich w usprawnianiu procesów uczenia i nauczania, mając zastosowanie nie tylko w edukacji^[34], ale także przy dostosowywaniu warunków nauczania dla osób z różnego rodzaju zaburzeniami. [2]

Zauważono także, że pacjenci z amnezjami (jak np. Alzheimer), zachowują metapoznanie pamięci^[35].

Badania nad metapoznaniem prowadzone są w różnych nurtach współczesnej psychologii. Szczególnie intensywnie zjawisko to badane jest w obszarze psychologii edukacji, klinicznej i rozwojowej. Charakterystyka badań, jak i sama definicja metapoznania, różni się między dziedzinami^[36].

• Psychologia rozwojowa definiuje metapoznanie podążając za myślą Flavella i skupia się na badaniu rozwoju metapoznania w czasie życia człowieka
• Psychologia poznawcza najczęściej definiuje metapoznanie jako "poznanie o poznaniu" i skupia się na badaniu jego mechanizmów poznawczych
• Neurobiologia poznawcza rozumie metapoznanie jako "poznanie o poznaniu" i zajmuje się badaniem jego neuronalnych korelatów
• Psychologia edukacji uważa metapoznanie za aktywny, twórczy proces w którym uczący się stawiają cele do swojej nauki i próbują monitorować, regulować i kontrolować swoje poznanie"^[37]
• Psychologia społeczna i osobowości zastanawia się nad rozumieniem metapoznania u innych^[36]
• Psychologia kliniczna definiuje metapoznanie jako umiejętność oceny myśli i działań swoich i innych^[36]
• Psychologia zwierząt i komparatywna bada ewolucję metapoznania oraz jego obecność u gatunków innych niż ludzki

Według Koriata istnieje pięć kategorii pytań, którymi zajmuje się psychologia poznawcza w kontekście metapoznania:^[38]

1. Podstawy metapoznawczego oceniania doświadczeń poznawczych
2. Słuszność tych ocen i zmiennych mających na nie wpływ
3. Procesy wpływające na ich dokładność
4. Wpływ metamonitoringu na kontrolę metapoznawczą
5. Wspólny wpływ metamonitoringu i kontroli metapoznawczej na wykonanie zadania^[39]

W badaniach nad metapoznaniem często porusza się też kwestie uczenia mimowolnego^[40], metapamięci, rozwiązywania problemów, podejmowania decyzji, świadomości, kontroli poznawczej^[41] czy efektu Dunninga-Krugera^[42].

Psychologia poznawcza przyczyniła się zrozumienia, jak ludzie monitorują i kontrolują swoje procesy poznawcze.

Metapoznanie jest jeszcze terminem mało eksplorowanym w polskiej nauce. Badaniem i publikacjami na temat metapoznania zajmuje się prof. Ewa Czerniawska. W Laboratorium C-lab działającym przy Uniwersytecie Jagiellońskim prowadzone są badania nad wzajemnymi oddziaływaniami między metapoznawczą regulacją a monitorowaniem. [3] Działające przy Uniwersytecie SWPS w Warszawie laboratorium LaMELab zajmuje się badaniem pamięci i metapoznania.