Janina Giżycka

Janina Giżycka herbu Gozdawa (ur. 16 maja 1877 w Wiktorówce w okolicach Kamieńca Podolskiego, zm. 24 września 1937 w Krakowie) – pielęgniarka w czasie I wojny światowej oraz III powstania śląskiego, działaczka społeczna i oświatowa^[1][2].

Przyszła na świat w majątku dziadków – Tytusa Leśniewicza i Joanny Giżyckiej herbu Gozdawa. Była córką Jana Marka Giżyckiego (historyka i genealoga) oraz Modesty Laury z Leśniewiczów. Ojciec był właścicielem majątku Bogdanówka na Wołyniu. Janina miała dwóch braci: Iwona (ur. 1882) i Franciszka Józefa (ur. 1885) oraz siostrę – Julię Laurę. Była najstarsza z rodzeństwa^[2].

Została wychowana w tradycjach patriotycznych. Początkowo uczyła się w domu, potem w Mitawie w niemieckiej wyższej szkole żeńskiej, zamienionej na rosyjskie gimnazjum. Organizowała kursy samokształcące, prowadziła tajne nauczanie języka polskiego dla dzieci i dorosłych. W 1894 wydalono ją ze szkoły z wilczym biletem i zasądzono areszt domowy za odmówienie udziału w nabożeństwie w intencji cara Aleksandra III. Rodzina straciła majątek i została wydalona z Rosji^[3]. Po śmierci cara Janina została objęta amnestią^[2].

W 1895 wraz z rodzicami przeniosła się do Krakowa^[2]. Wraz z matką działała w Towarzystwie Szkoły Ludowej. W ramach Koła Pań uczestniczyła w pracy społeczno-oświatowej głównie dla Górnego Śląska. Kiedy do Krakowa przyjeżdżały osoby z tego regionu, Giżycka wraz z innymi działaczkami koła oprowadzały ich po mieście, organizowały uroczystości o charakterze patriotycznym. Giżycka była członkinią komitetu obchodu 125. rocznicy przysięgi Tadeusza Kościuszki. W latach 1895–1900 prowadziła pogadanki z literatury i historii Polski dla kobiet pracujących zawodowo. Na wsiach urządzała odczyty, pisała odezwy i artykuły prasowe, próbowała swoich sił w nowelach i impresjach^[2].

Ukończyła Wyższe Kursy dla Kobiet w Krakowie^[4]. Od 1900 uczyła się we Francji (klasztor urszulanek w Beaugency, wolna słuchaczka wykładów z języka francuskiego i literatury na Sorbonie, College de France)^[3][5].

W czasie pobytu w Paryżu należała do Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy Polskich^[2]. Po powrocie do kraju pracowała jako prywatna nauczycielka na Kresach Wschodnich. Poza tym potajemnie i za darmo uczyła dzieci robotników, prowadziła wędrowną bibliotekę, organizowała odczyty. Pozostawała w kontakcie z Krakowem i była łączniczką. Przewoziła bibułę na Podole i Zagłębie Dnieprowskie^[3]. Publikowała w „Przeglądzie”, „Przedświcie”, „Słowie Polskim”, „Czynie”^[2].

W 1902 uczęszczałą na kursy pielęgniarstwa w Krakowie, Berlinie i Paryżu^[3].

W 1905, po ukończeniu praktyk w szpitalu w Krakowie, wyjechała do Karlstadu, gdzie pracowała jako pielęgniarka, a w wolnych chwilach zwiedzała środkową Europę^[2].

W 1914 wyjechała do Krakowa jako siostra Czerwonego Krzyża^[2]. W czasie I wojny światowej pracowała w szpitalach wojskowych^[5]. Prowadziła kursy sanitarne dla dziewcząt. Angażowała się w działania na rzecz Towarzystwa Opieki nad Legionistami, prowadziła dla nich kursy oświatowe^[2][4]. Dwukrotnie w 1915 wyjeżdżała w teren, szczepiąc przeciw ospie ok. 800 osób dziennie. W tym czasie przeprowadzała pogadanki oświatowo-religijne dla mieszkańców i mieszkanek regionu. W 1917 powróciła do pracy wśród żołnierzy^[2].

We wrześniu 1920^[2], po śmierci matki^[3], wyjechała do Bytomia, wysłana przez Warszawski Komitet Pomocy dla Górnego Śląska. Pracowała w Wydziale Prawnym Polskiego Komisariatu Plebiscytowego w Hotelu Lomnitz^[2], a także w Wydziale Organizacyjnym^[3]. Uczestniczyła w wiecach patriotycznych, przemawiała, agitując za przynależnością Śląska do Polski, organizowała odczyty^[2]. Prowadziła zajęcia z języka polskiego^[3]. Pracowała w delegaturze Polskiego Czerwonego Krzyża w Bytomiu. Szkoliła dziewczęta i kobiety z Towarzystwa Polek, Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” i kół śpiewaczych w zakresie udzielania pierwszej pomocy. Działała też w wydziale organizacyjnym, dbając o porządek w hotelu i kuchnię oraz organizując wieczory towarzyskie^[2]. Była instruktorką Kół Polek^[1]. Jeżdżąc po Górnym Śląsku, organizowała kursy języka polskiego^[2].

W czasie III powstania śląskiego kierowała punktem żywnościowo-opatrunkowym w Szopienicach i Łabędach^[1][5]. Nadzorowała działalność m.in. Natalii Agnieszki Ogrodnik-Popowicz, która pracowała jako sanitariuszka w Łabędach^[2].

Po powrocie do Krakowa jako delegatka Towarzystwa Szkół Ludowych wizytowała obozy dla powstańców śląskich i obozy dla polskich uchodźców^[4]. Jeździła do Warszawy, by interweniować w sejmie w sprawie Górnego Śląska. Utrzymywała kontakty z kobietami z Polskiego Białego Krzyża i Towarzystwa Polek w Warszawie^[2].

W 1922 jako delegatka Koła Pań Towarzystwa Szkoły Ludowej brała udział w uroczystym powrocie Górnego Śląska do Polski, zorganizowanych w Królewskiej Hucie^[2]. Tam też, przy ul. Sobieskiego 3, zamieszkała^[5]. Pracowała jako nauczycielka języka francuskiego w Miejskim Gimnazjum Żeńskim. Była redaktorką bezpartyjnego „Głosu Porannego”. Przygotowywała dodatek niedzielny dla kobiet^[3]. W Miejskiej Wyższej Szkole dla Kobiet od 1923 prowadziła Czytelnię Narodową im. Marii Parczewskiej^[2].

Od 1924 należała do Krakowskiego Koła Polskiego Towarzystwa Antropozoficznego im. Jana Łaskiego^[5].

W 1925, po śmierci ojca, na własny koszt wyjechała do Francji, gdzie wizytowała osiedla robotników polskich. Uczestniczyła w pierwszej polskiej pielgrzymce narodowej do Lourdes, w której wzięli udział robotnicy, rzemieślnicy, służba domowa, duchowni i inteligencja. W 1927 pojechała do Lisieux, by odwiedzić grób św. Teresy^[2].

W 1929 zdała egzamin bibliotekarski przy Krakowskiej Szkole Nauk Społecznych im. Adriana Baranieckiego. Prowadziła prywatne lekcje języka francuskiego i polskiego^[2].

W 1929 spisała wspomnienia z okresu pracy powstańczej i plebiscytowej. Zostały umieszczone w Księdze pamiątkowej pracy społeczno-narodowej kobiet na Śląsku od r. 1880 – r. 1922, przygotowanej pod kierownictwem Olgi Zarzyckiej-Ręgorowicz na Powszechną Wystawę Krajową w Poznaniu. W 2019 relacja została wydana przez Muzeum Górnośląskie w Bytomiu w edycji źródłowej pt. Zanim nastała Polska... Praca społeczna kobiet w okresie powstań i plebiscytu na Górnym Śląsku. Wybór relacji^[3].

Pochowano ją w rodzinnym grobie na cmentarzu Rakowickim w Krakowie (kwatera XXXIV, rząd zachodni, grób 14)^[2][4].

Za udział w powstaniu Janina Giżycka w 1921 została odznaczona odznaką Józefa Hallera „Za służbę narodową”^[2].

Była jedną z 30 bohaterek wystawy „60 na 100. SĄSIADKI. Głosem Kobiet o powstaniach śląskich i plebiscycie” powstałej w 2019 i opowiadającej o roli kobiet w śląskich zrywach powstańczych i akcji plebiscytowej. Koncepcję wystawy, scenariusz i materiały przygotowała Małgorzata Tkacz-Janik, a grafiki Marta Frej^[6].