Parlament

Dat Parlament (vun oltfranzöösch parlement ‚Ünnerreeden‘; franzöösch:parler‚reden‘) is de Volksvertreeden, de in de Regel ut een oder twee Kamern bestahn kann.

In’ överdragen Sinn wurrd hüüd ok anner politisch Versammeln mit dissen Begreep betekent. Disse Versammeln sünd aber kien vun dat Volk legitimeert Volksvertreeden.

• eng Vereenigungen vun Staaten (to’n Bispeel dat Europääsch Parlament vun de Europääsch Union)
• Parlamente vun Natschonalstaaten (Eenheitsstaaten oder Bundsstaaten)

Kien Parlamente in’ juristischen Sinn sünd dorgegen Verdtreedensorgane vun de Inwahner vun Rebeetskörperschapen (ahn eegen Staatlichkeit). Dorto tellen de Organe vun Gemeenden (to’n Bispeel Gemeenderaat) as ok för de Kreise un sonstige vun de middelbor Staatsverwalten togehörig Körperschapen vun dat apenliche Recht tätigen Gremien.

In en Demokratie wurrd de Vertreder vun en Parlament dör Wahlen bestimmt, in anner Regerensformen gifft dat aber ok Ernennungen.

In demokraatsch Staaten öövt dat Parlament neben de Gesettgeven ok dat Budgetrecht un de Kontroll vun de Regeren ut. Afordnete hebbt gegenöver de Regeren un eenzelt Ministers dat Recht up Utkunft un wenn dat ween moot up en Misstroensandrag. De Regelungen dorto sünd in de Verfaten vun den jeweiligen Staat un de parlamentaarsch Geschäftsordnung daalleggt.

Etwa 30 bit 40 Perzent vun de Parlamente weltwiet bestaht ut twee Hüüs (Tweekamersystem; de Liddmaaten vun de lüttgere Kamern wurrd faken nich direkt wählt, sonnern vun Gleedstaaten entsandt. Wichtig Organe sünd Parlamentspräsident(in) un Stellvertreder, Fraktschons-Vörsitter vun de Parlamentsparteien un de themenbetrucken Utschüsse, in de de Gesettentwürfe vörbereit wurrn.

Hensichtlich de Arbeitswies wurrd tüschen so nömmt Arbeits- un Redeparlamente unterscheeden:

• In en Redeparlament (typisch dorför is dat britisch Ünnerhuus) wurrd all politisch Fragen in Diskussionen un vörwiegend in' Plenum bereedt,
• wiels in en Arbeitsparlament (to'n Bispeel de US-Kongress) en Grootdeel vun de Arbeit in Parlamentsutschüssen maakt wurrd,
• In de meest Staaten is dat Parlament en Mischform vun disse beid Typen.
• Unafhängig von disse Strukturen speelt bi de Parlamentsarbeit ok dat (faken as fraagwürdig ansehn) Lobbying en Rull, dat (positiver bekeeken) ok as Kooperatschoon mit Verbänden, Karken, Gewarkschapen oder anner Standesvertretungen antosehn is.
• In völ Länner is in de afsluuten Beraaden vun en Gesettentwurf de Mögelkeit vun en half-apenlich Beraaden vörschalt, wo politische un anner groot Organisationen oder Verbände hör Stellungnahmen un Verbeternvörslääg inbringen können. In de Swiez heet disse Vörgang Vernehmlassung.

As Parlament in' wiederen Sinn wurrd to'n Deel ok de Delegiertenversammlungen Parlamentaarsch Versammeln betekent. Völfack hebbt ok Parteidaag de Funktschoon vun en „Parteiparlaments“, wenngliek hör Delegierten nich immer wählt, sonnern ok nömmt oder bestimmt wurrn könnt.

Parlamente, deren Liddmaaten blots ehrenamtlich oder nebenberoplich tätig sünd, wurrd as Fieravendparlamente betekent.

Da Europääsch Parlament (EP) is de Vertretung vun de Börger vun de Europääsch Union. Dat hannelt sück dorbi um en Eenkamerparlament; allerdings deelt sück dat wichtig Funktschonen (Legislative, Wahlfunktschoon, Budgethoheit) mit den Raat vun de Europääschen Union, in de de Regeren (Exekutive) vun de EU-Liddmaatstaaten vertreden sünd. Buterdem repräsenteert dat EP de europääsche Bevölkerung in' Gegensatz to natschonalen Parlamenten disproportschonal.

Dat britisch Parlament, dat Parlament vun dat Vereenigt Königriek vun Grootbritannien un Noordirland, wurrd faken as de Moder vun all Parlamente betekent. Dat hannelt sück um en Tweekamerparlament un besteiht ut dat House of Commons un dat House of Lords, de beid in London in' Palast vun Westminster tagen. De jeweilige Monark (siet 1952 Königin Elisabeth II.) bildt den darten Deel vun dat Parlament, hett aber blots begrenzte Kompetenzen in de Gesettgeeven. De besünner Stellung vun dat britisch Parlament liggt in sien Parlamentssouveränität.

Dat düütsch Parlament up Bundsebene is de Düütsch Bundsdag. De Bundsrat is dat Verfaatensorgan, dör dat de düütsch Bundslänner nah Artikel 50 vun dat Grundgesett an de Gesettgeevn un Verwalten vun den Bund bedeeligt sünd. Wiedere düütsch Parlamente sünd de Landsparlamente (Landdaag). Daröver herut is dat Volk nich blots dör de Wahl vun de Landdagsafordneten, sonnern ok dör Volksentscheed un Volksbegehren an dat Utööven vun de Staatsgewalt bedeeligt.

Dat Parlament up Bundsebene besteiht in Öösterriek ut en Tweekamersystem: Den starkeren Natschonalrat un den Bundsrat, de sück ut Vertreder vun de öösterrieksch Bundslänner tosommensett. Natschonalrat un Bundsrat gemeensam billen de Bundsversammlung.

Dat Parlament vun en Bundslandes is de Landdag. In de Bundslänner gellt also dat Eenkamersystem.

In de Swiez besteiht dat natschonale Parlament ut en Tweekamersystem mit Natschonalrat (Volksvertretung) un Ständerat (Kantonsvertretung) as ünnernanner gliekrangig un gliekberechtigt Parlamentskamern, de tosommen as Vereenigte Bundsversammlung de Bundsräte (Regeren) dorut jedes Johr den Bundspräsidenten un den Viezpräsidenten vun den Bundsrat, den Bundskanzler, den General (blots in' Kriegsfall) un de Bundsrichter wählen as ok över Begnadigungen entscheeden. De Gesettgeeven erfolgt bi Differenzen tüschen de Kamern in en so nömmt Differenzbereinigungs-Verfahren.

Dat franzöösch Parlament is ebenfalls en Tweekamerparlament un besteiht ut den Senat un de Natschonalversammlung.

In Polen gifft dat ebenfalls en Tweekamersystem mit Sejm un Senat. De Sejm bestellt den Ministerpräsidenten un den Ministerrat. Den beid Kamern kummt de Legislative to.

In Litauen un Lettland gifft dat en Eenkamersystem. Dat litauische Seimas un dat lettische Saeima bestellt jeweils den Ministerpräsidenten, de dat Ministerkabinett formeert. Den Parlament kummt de Legislative to.

• Gesettgeevensfunktschoon/Legislative Funktschoon: En vun de Hööftfunktschonen vun Parlamenten is de Besluss vun Gesetten, disse Funktschoon fallt dat Parlament dör de Gewaltendeelen to. Dat is aber in en Demokratie nich notwennig, dat dat Parlament de Legislative Funktschoon vun de Gewaltendeelen utöövt, völmehr is dat in Demokratien Traditschoon wurrn.
• Wahlfunktschoon: De Parlamente wählen Personen as den Parlamentspräsidenten, hooch Richter oder in parlamentarisch Regerenssystemen dat Regerensböverhoopt. Afhängig vun den jeweiligen Staat un sien Staatsupbau.
• Kontrollfunktschoon: De Parlamente hebbt faken de Upgaav, de Exekutive to kontrolleeren. Dorto hebbt se Kontrollrechte as dat Recht, en Ünnersökensutschuss intosetten oder över Geheimdeenstaktschonen informeert to wurrn. De Kontrollfunktschoon wurrd normalerwies vör allen vun de Oppositschoon wohrnommen. Kontrolleert wurrn Richt, Effizienz un de Rechtmäßigkeit vun dat Regerenshanneln. Um de Exekutive wirksam kontrolleeren to können is dat Parlament in de Laag, dat Regerensböverhoopt aftowählen, bispeelswies dör en konstruktives Misstroensvotum, oder antoklagen, as bi dat Impeachment.
• Kommunikatschonsfunktschon/Apenlichkeitsfunktschon: De lett sück ünnerdeelen in Repräsentatschons- oder Artikulatschonsfunktschoon (dat Parlament sall de in de Apenlichkeit vörhannen Upfaaten to'n Utdruck bringen) un Willensbillens- oder Apenlichkeitsfunktschoon (dat Parlament sall dat Volk informeeren).

• Budgetrecht bzw. Huushollensrecht: En vun de öldste Rechte vun Parlamenten is dat Budgetrecht. De Huusholt wurrd as Gesett verafscheed un kann ok dorto deenen, de Regeren to kontrolleeren.
• Interpellatschonsrechte: Um de Kontrollfunktschoon wohrnehmen to können hebbt de Parlamente dat Recht, Regeerungsliddmaaten Fragen to stellen.
• Sülvstuplösensrecht: So betekent man dat Recht vun en Parlament, sück sülvst uptolösen, so dat dat to Neewahlen kummt. Nich jedes Parlament, to'n Bispeel ok de Düütsch Bundsdag, hett aber dat Recht dorto.

• 
  Rieksdagbowark in Berlin
• 
  Bundshuus in Bern
• 
  Landdagsbowark in Vaduz
• 
  Parlament in Wien
• 
  De Knesset in Jerusalem, Israel
• 
  Houses of Parliament in London
• 
  US-Kapitol in Washington
• 
  Palazzo Montecitorio in Rom
• 
  Ungaarsch Parlament (Országház) in Budapest
• 
  Sweedsch Rieksdag in Stockholm
• 
  Däänsch Parlament (Folketinget) in Kopenhagen
• 
  Finnisch Parlament (Eduskunta) in Helsinki
• 
  Groot Hall vun dat Volk in Peking
• 
  Japaansch Rieksdag (Kokkai), in Tokio
• 
  Parlament in Singapur
• 
  Greeksch Parlament (Βουλή Vouli) in Athen
• 
  Parlament vun Neeseeland (Parliament House) in Wellington

In dat Frankriek vun dat Ancien Régime wurr mit Parlement en Gerichtshoff betekent, de as en vun de öldsten Institutschonen vun dat Riek gull. Dat Parlament kunn de königliche Rechtspreeken bestätigen oder ok korrigeeren, in dem dat, vör allen in't 18. Johrhunnert, en Gesett to „remontrance“ an den König trüggverwiesen dee. De verscheeden Kamern vun de Parlamente wurrn nah hör Jurisdiktschoonsberieken ünnerscheed („grande chambre“, „chambre des enquêtes“, „chambre de requêtes“, „tournelle criminelle“ un ok de „chambre de l'édit“ (bit 1685, kiek Wedderropen vun dat Edikt vun Nantes). Besünners in't 18. Johrhunnert gullen de Parlamente as en Hort vun de Oppositschoon vun Deelen vun den Adel („noblesse d'épée“ as ok de „noblesse de robe“) as ok vun Deelen vun den darten Stand gegen en as despotisch empfunnen Absolutismus, to de sück de jansenistische Oppositschoon gegen de Jesuiten as ok de gallikansch Oppositschoon gegen de ultramontane Kark gesellen dee.

In dat Königriek Frankriek wurden neben dat eerste un wichtigste Parlament vun Paris noch de Parlamente vun Toulouse (1303), Grenoble (1453), Rouen (1499), Aix (1502), Rennes (1533), Pau (1620), Metz (1633), Douai (1686), Dôle (1676), Besançon (1676) un toletzt Nancy (1775) inricht.

Dat engelsch Parlament hett sück ut den adligen Beraderkrink vun de normannsch Könige, den so nömmt witan entwickelt. Dorin weern nich blots de persönlich Vertruenslüüd vun den König vertreden, sonnern sowohl Hooch- as ok Landadlige un hooch geistlich Würdentdäger, de wegen hör Macht en Anspröök up de Liddmaatschap harrn. Dat Beraden vun den Königs dör de witan wurr nich blots as Plicht vun de Liddmaaten, sonnern ok as hör Recht verstahn. De König weer also verplicht, den Raad intohollen. Ünner de fröh Normannenkönige wurrn de Parlamente blots jeweils nah Bedarf inberopen, wenn wichtig Themen to beraden weern (disse Drapen fullen mit de christlich Festen Ostern un Wiehnachten tosommen). De Geschichte vun den angelsassisch Witan gung to Enn' mit de Invasion vun de Normannen 1066, de hüm dör en curia regis (Gerichtshoff vun den König) ersetten deen; aber de weer noch bit in dat 12. Johrhunnert ok ünner de traditschonallen Naam Witan oder Witenagemot bekannt.

An' 20. Januar 1265 hett Simon V. de Montfort, de gegen sien Schwager Heinrich III. rebelleeren dee, sien Anhänger ahn vörherig Tostimmung vun den König to en Parlament inlaaden. Neben 120 Karkenmannlüüd un 23 Earls wurrn ok je twee Ridder ut jeder Grafschap un je twee Börger un jeden Borough inlaaden – das eerste Mal, dat dat Börgerdom an en engelsch Parlament deelnehm De Montforts nee Regeln wurrn 1295 dör Eduard I. mit den Model Parliament formell bestätigt. Mit de Tiet entwickel sück dorut dat engelsch Parlament. Nah de Rosenkriegen in dat 15. Jahrhunnert hebbt Sülvstbewusstsein un Macht vun dat Parlament tonommen, as ok de Liddmaattall. Das Parlament verstunn sück nich blots as Beradens-, sonnern tonehmend ok as Kontrollorgan den König gegenöver. Todem hett dat de Funktschoon vun den böversten Gerichsthoff un vör allen dat Recht beanspröökt, Stuern to bewilligen. Ok dat Inberopen vun dat Parlament weer nich mehr alleen vun den Willen vun den König afhängig. De Parlamentsliddmaaten kunnen tonehmend ok up eegen Dünken tosommentreden. Dordör wurr allerdings dat engelsch Parlement ok mehr un mehr to'n Schauplatz vun Utnannersetten tüschen de Adelsgruppen vun dat Land.

Dat allgemeen-poolsch Parlament – de Sejm walny – entstunn Enn' vun dat 14. Johrhunnert. Dat hett sück ut de Vetreder vun de Landdaag – Sejmiki – tosommensett, de wedderum vun de adlig Bevölkerungsgruppen wählt wurrn. De Adel hett dormals in de poolsch-litauischen Rzeczpospolita 10–12 % vun de Bevölkerung utmaakt. De Sejm walny keem eenmal pro Johr as ok to de Königswahl tosommen. Mit den Privilegien van 1454 wuss de Rull vun dat Sejm walny un den König wurrn immer mehr Rechten togunsten vun den Adel afrungen. Mit de Verfaaten Nihil Novi – „Nichts över uns ahn uns“ – van 1505 wurr de Legislative up den Sejm walny överdragen, de König drüff ahn dessen utdrücklich Tostimmen kien Gesetten mehr erlaaten. In disse Tiet fallt ok de Ümwanneln vun den Sejm walny in dre Kamern – „dree Stände“ – den Sejm (Afordnetenhuus), den Senat (Königsraat) un den König. En wietgahn Reform kreeg de Sejm walny mit de Lubliner Union van 1569 un de Warschauer Verfaaten van 1572, de insbesünnere de Gliekstellung vun de Konfessionen un de Religionsfreeheit sekern dee. Todem wurr fastleggt, dat de Sejm mindst eenmal in twee Johren tosommenkommen sull. Enn' vun dat 16. Johrhunnert wurr de Dagensoort vun den Sejm walny vun Petrikau nah Warschau verleggt. Af 1673 hett he ok jedes darte Mal in Grodno tagt. 1654 wurr dat liberum veto inführt, dat de Eenstimmigkeit vun de Beslüsse vörschrieven dee. Wenn een Afordneter gegen en Vörhaben stimmen dee, muss wieder verhannelt wurrn. De Veerjohrig Sejm, de vun 1788 bit 1792 in dat Warschauer Königsslott tagen dee, hett 1791 de Verfaaten van' 3. Mai beslooten, de eerste uplärt Verfaaten vun Europa un nah de USA tweete weltwiet. Mit de darte Deelen vun Polen wurr de Sejm walny uplöst. In dat Groothartogdom Warschau (1807–1814) un an' Anfang vun dat russisch Königriek Polen (1815–1832) geev dat en poolsch Sejm in Warschau. Nah 1867 wurr in Galizien en Landdag in Lemberg inricht. Eerst weer in de Tweet Poolsch Republiek wurr ein gesamtpoolsch Sejm mit twee Kamern (Sejm un Senat) bildt. In de Volksrepubliek geev dat blots een Sejm mit een Kamer. 1989 wurrr de Senat weer inführt.

Dat eerste demokraatsch wählt düütsch Parlament weer de Frankforter Natschoonalversammlung van 1848 in de Paulskark. Hier wurr de Besluss to de Paulskarkenverfaaten faat, de allerdings nie nich ümsett wurrn is.

• Franz Thedieck: Die Parlamentsfunktionen, in: Juristische Arbeitsblätter (JA) 8–9/1988, S. 423–427

• Stefan Marschall: Parlamentarismus. Eine Einführung, Nomos, Baden-Baden 2005.
• Quirin Weber: Parlament – Ort der politischen Entscheidung? Legitimationsprobleme des modernen Parlamentarismus – dargestellt am Beispiel der Bundesrepublik Deutschland, Basel 2011, ISBN 978-3-7190-3123-7.

 Wiktionary: Parlament – Bedüdensverklaren, Woortherkamen, Synonymen, Översetten

Parlamente. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

Op Wikiquote gifft dat Zitaten to, över oder vun „Parlament“ (hoochdüütsch).

• DICT.org över dat Bedüüden vun Parlament (engelsch)
• Politik-Begriffe „P“