Tied

Tied is ne moate woerin at vuurvallen riegeld worden köant van et verleden töt non en et vuurliggende. Doarnöast geeld et ook as de moate van doer van gebuurtenisse en de ruumte doartusken. Tied wörd vake de veerde dimensie neumd, nöast de ruumtelike dimensies.

Van een vuurval kö'j zeggen at det noa een aander vuurval keump. Een vuurval lig op een tiedstip of ogenblik. Tied wörd vake anduudt as ne riege van tiedstippen of vuurvallen. Doarnöast kö'j de doer tusken disse vuurvallen metten. Dit neumt ze dan de tiedsdoer. Tied is dan de opeenvolging en doer van disse tiedstippen.

Tied is al lange een heuwdoonderwoarp in geleuf, filosofie en de wetenskop. Mer et zodöanig beskriewen det al disse vlakken bestrik zoonder in een kringsken te kuieren is nog ginnen wetenskopper elukket. Toch gebroekt et zakenleawen, de industrie, sport, de wetenskoppen en de beeldende keunste allemoal nen vörm van tied in öare metsteelsels. Et gef een antal seempele neet-sloetende umskriewingen van tied:

• "Tied is wat de klokke met" - dit is te vaag en slot zikzelf der bie in; et gebrok et instrumeant wat et oonderwoarp met as de definisie van et oonderwoarp.
• "Tied is wat zorget at allens neet tegelieke vuurvaalt". Dit hef ginne betekenis zoonder ne beskriewing van geliektiedigheid in et lecht van de beperkingen van meanskelik geveul, woarnemming en begrip van de vuurvallen.

Twee tegenstriedige meningen oawer tied verdeelt völle bekeande filosofen. Den eersten is det tied onmisboar deel is van den opbouw van et universum; ne dimensie wat vrie steet van vuurvallen, woerin as vuurvallen zik opeenvolgend vuurdoot. Sir Isaac Newton was hier anhanger van. Doarumme wörd et vake Newtoniaansen tied eneumd. Den tweeden is det tied neet slöt op nen soort "hoolder" woer as vuurvallen en dinge "duurhen beweagt" of ne entiteat wat "vlöait", mer det et juust een onmisboar deel is van nen intellektuelen opbouw (samen met ruumte en antal) woerbinnen een meanske vuurvallen riegelt en vergelik. Disse tweede gedachte wör an ehungen duur Gottfried Leibniz en Immanuel Kant. Et zeg det tied gin vuurval én gin deenk is. Et kan doarumme neet emetten of bereaizet worden.

Tied is ene van zeuwen onmisboare fysieke weardes in et Internasjonale Eenhedenstelsel. Met tied kö'j ook aandere weardes metten (zo as snelheaid). Tied kö'j dus neet beskriewen in zulke wearden, umdet et dan nen kreenkredenasie is.

A'j ne woarnemming nemt van ne herhaling van een of aander standaard vuurval (zo as et vriejelik slingeren van ne pendule) en det as standaardeenheid nemt, zo as de sekonde, kö'j dee achter mekoar zetten en zo de tied beskriewen (et antal vuurvallen optellen). Dit is onmeundig broekboar vuur ingewikkelde oonderzeuken en et dagelikse leawen. Toch löt disse woarkwieze de vroage in et middeln of tied wal besteet of vlöait of zik löt metten.

Wiedters kö'j der oawer distern of tied eankeld in de woarnemming van leu besteet. Doarnöast kö'j der nog oawer doon o'j tied köant vernemmen of at et een oordeel is.