НИДС

НИДС (налме иммунитет дефицит синдром, рушла - СПИД, синдром приобретенного иммунодефицита; англ. AIDS) — айдемын капышкыж АИВ-инфекций логалме дене тӱҥалше чер.

Вӱрыштӧ CD4+ лимфоцит-влакын иземме дене, капыште моло инфекций-влак шарлыме дене ойыртемалтеш. АИВ (ВИЧ)-инфекций вӱр, пӧръеҥ нӧшмӧ, ӱдырамаш вожгокласе секрет, ава шӧр гоч вес еҥын капышкыж логал кертеш. Шӱвылвӱд, шинчавӱд да кидкучымо гоч АИВ ок кусно. Тыге АИВ ик айдеме деч весе деке куедылмаш, вӱрым пуымаш, вирусан име да шприц гоч, кусна. Черле мӱшкыран ӱдырамаш деч йочаж деке вирус куснен кертеш.

Южо шанчыеҥ-влакын ойлымышт почеш АИВ-инфекцийын шарлымашыже пандемий сыным налын. 2008 ийыште АИВ дене илыше-влакын чотышт 33,4 миллион еҥ, инфекцийым налше-влакын - 2,7 миллион, да НИДС деч колышо-влакын чотышт 2 миллион еҥ ыле. Молекул филогений метод дене шанчыеҥ-влак пален налыныт: АИВ Касвел-Покшел Африкыште XIX-ше курым мучашште, XX-шо курым тӱҥалтышште шочын. 1981 ийыште УАШыште чер-влакым эскерымаш Рӱдерыште икымше гана НИДС-нерген возеныт, тиде черым шочыктарыше, АИВ-инфекций нерген 1980-ше ийлаште возеныт.

АИВ-инфекцийым да НИДС-ым эмлымаш чер вияҥмым иземда, но тачат АИВ ваштареш вакциным ыштен огытыл, тачысе кечылан ик еҥат чер деч тичмашын эмлалт кертын огыл. АИВ-инфекцийым эмлымаш нелын эрта, моткоч шерге, сандене АИВ/НИДСын пандемийым пытарымаш пашаште профилактике гына полшен кертеш.

• 1981 Пеледыш тылзын 5 кечыже — Америкыште Чер-влакым эскерымаш да профилактик Рӱдер пневмоцистный пневмоний дене 5 черланыше да Капоши саркомо дене 28 черланыше еҥ нерген увертара. Чыла чыерланыше-влак гомосексуалист-влак кокла гыч лийыныт. У черым "Гей-кыл иммунодефицит" (англ. Gay-related immune deficiency) лӱмденыт. Тыгак у черлан "Ныл Г чер" лӱмым пуеныт, молан манаш гын Гаити отрошто илыше, гомосексуал, гемофилик, да героин дене пайдаланыше-влак коклаште тиде чер вашлиялтын. Гомосексуал-влак гына огыл черланат - тидым пален налмеке "Гей-кыл иммунодефицит" терминым "НИДС" (СПИД) аббревиатурылан вашталтеныт.
• 1983 — Пастерын Институтышто Люк Монтанье-н вуйлатымыж почеш француз шанчыеҥ-влак черле пӧръеҥын лимфоузел гычыж ретровирусым налын кертыныт. Т-лимфоцит-влакым тудо пытарен. "Лимфоаденопатий дене кылдалтше вирус" тудым лӱмденыт. 2008 ийыште АИВ-инфекцийым почмылан Люк Монтанье медицине дене Нобель премийым налын.
• 1984 — Робертом К. Галло-н вуйлатымыж почеш американ шанчыеҥ-влак черле-влакын вӱр гыч черым шочыктарышым ойыреныт да "Айдемын Т-лимфотроп вирус, 3-шо тип" (руш. "Т-лимфотропный вирус человека, тип 3"; англ. "Human T lymphotropic virus type 3", HTLV-3) лӱмденыт.
• 1985 — АИВ-инфекцийын шарлыме корныжым шымленыт, АИВ-лан икымше тестым ыштеныт.
• 1985 — Совет Ушемыште икымше гана АИВ/НИДС-ым йот элысе гражданинын муыныт.
• 1986 — "Айдемын иммунодефицит вирус" (АИВ) (руш. "вирус иммунодефицита человека", ВИЧ; англ. Human immunodeficiency virus, HIV) терминым пеҥгыдемденыт. Монтанье-н шанче тӱшкаже АИВ-2 вирус нерген икымше гана возен. Геномым шымлыме почеш пален налме: АИВ-1 эволюций кушмо шотышто АИВ-2 деч мӱндырнӧ шога.
• 1987 — НИДС шотышто Тӱнямбал Тазалыкаралтыш Ушемын кугу программым илышыш шыҥдараш тӱҥалын. НИДС-ым эмлашлан икмше препаратым - зидовудин эмым ыштеныт. Тиде ийынак Совет Ушемын гражданинжын икымше гана АИВ-инфекцийым муыныт.
• 1988 — Теле тылзын 1-ше кечыже НИДС ваштареш кучедалме тӱнямбал кече семын палемдалтын.
• 1990 — Америкыште диданозин (видекс) лӱман эм ышталтын.
• 2007 — увертаралтын: вирус Африка гыч Гаити отрошко куснен, вара 1969 ийыште Америкыш верештын.
• 2008 — шымлен шуктеныт: вирус Конго кундемыште шочын, еҥ-влак коклашке маймыл-влак деч XX-шо курым тӱҥалтышште логалын.

АИВ-инфекциян еҥ-влакын чотышт дене 2006-2007 ийлаште эл-влак коклаште Индий (6.5 млн), КАР (5.5 млн), Эфиопий (4.1 млн), Нигерий (3.6 млн), Мозамбик (1.8 млн), Кений (1.7 млн), Зимбабве (1.7 млн), УАШ (1.3 млн), Россий (1 млн) и Китай (1 млн) ончылно улыт. АИВ-эпидемийын тӱҥалме гыч чылажге 60 миллион еҥ черланен, 25 миллион еҥ НИДС дене кылдалтше чер деч колен. 2008 ийыште 430 000 йоча наре АИВ дене шочын. У АИВ-инфекций-влакын чотышт эмлалтше еҥ-влакын чотыштым чот ончылта: кажне кок эмлалташ тӱҥалшылан - вич черланыше логалеш. Африкыште черланыше-влак эн шукын улыт: АИВ дене илыше-влак кокла гыч тыште 67 % еҥ ила. Черланыше йоча-влак кокла гыч Африкыште 91 %-ше ила. Эпидемийлан кӧра кокласе ийгот иземын (мутлан, Ботсвана элыште 2006 ийыште 65 гыч 35 ий марте)