Рыга

Горад Рыга лат.: Riga Герб[d] Сцяг Краіна  Латвія Каардынаты 56°56′51″ пн. ш. 24°06′25″ у. д.HGЯO Унутранае дзяленне 6 раёнаў Мэр Vilnis Ķirsis[d] Заснаваны 1201[1] Першая згадка 1198 Плошча 304,05[2] км² Вышыня НУМ 7 м Водныя аб’екты Рыжскі заліў, Дзвіна[1], Кішэзэрс, Buļļupe[d], Sarkandaugava[d], Vecdaugava[d], Юглскае возера, Mazā Daugava[d], Mīlgrāvis[d] і Mārupīte[d] Афіцыйная мова латышская Насельніцтва 605 273 чалавек (2024) Нацыянальны склад латышы (42,3%), рускія (41.0%), беларусы (4.2%), украінцы (3.9%), палякі (2.0%) Часавы пояс UTC+2, летам UTC+3 Тэлефонны код +371 67 Паштовыя індэксы LV-10(01-84) Аўтамабільны код LV Афіцыйны сайт www.riga.lv Рыга на карце Латвіі

Медыяфайлы на Вікісховішчы

Рыга (лат.: Rīga) — сталіца Латвіі і самы буйны горад краін Балтыі. Насельніцтва 605 тыс. жыхароў (2024). Размешчана на беразе Дзвіны (лат.: Daugava) паблізу яе вусця ў Рыжскім заліве.

Назва Рыгі ад назвы рэчкі Рыга (правы прыток Дзвіны-Даўгавы), па-латышску Rīga^[lv], або Rīdziņa (з памяншальным суфіксам), або Rīdzene (з гідранімічным пашыральнікам -en-).

Ад балцкага кораня Ring- (> латышскае Rīg-), ад якога шматлікія літоўскія рачныя назвы тыпу Ringė, Ringa, Ringis, Ringožis, Ringuva, Ring-upis. Рачулка Ringė, напрыклад, уцякае ў раку Дзісну справа адразу за цяперашняй літоўскай мяжой за Відзамі. Звязана з літоўскім ringiuoti «кружляць»^[3]. Назва значыць «Звілістая».

Згодна з археалагічнымі раскопкамі, у канцы XII стагоддзя вусце ракі Рыга было 30—40 метраў шырынёй, па ёй на нейкім адрэзку (з паўкіламетра) маглі плаваць караблі, рэшткі якіх знойдзеныя падчас раскопак у Старой Рызе.

У хроніках Генрыха Латвійскага згадана locus Riga, якое ўяўляла сабой натуральную гавань. У XII стагоддзі паўсталі два селішчы і рэчка дала ім імя. З 1861 года рака Рыга працякае па падземных каналізацыйных праводах.

Рыга знаходзіцца на паўднёвым беразе Рыжскага заліва Балтыйскага мора, на Рыжскай раўніне Прыморскай нізіны. Гістарычны цэнтр Рыгі размясціўся на правым беразе Дзвіны, прыкладна ў 10 кіламетрах ад месца ўпадзення ракі ў Рыжскі заліў. Прыродны рэльеф гэтага месца — пясчаная раўніна, размешчаная на вышыні 1-10 м над узроўнем мора. Ёсць азёры, самыя вялікія — Кішэзерс у Межапарку і возера Юглас на паўночным усходзе.

Клімат у Рызе вызначаецца блізкасцю мора — умерана цёплы і вільготны. Лета звычайна адносна прахладнае і хмарнае (сярэдняя тэмпература паветра ў ліпені 16,9 °C; сярэдняя колькасць ападкаў — 85 мм). Зімы параўнальна цёплыя, з частымі адлігамі (сярэдняя тэмпература ў студзені мінус 4,7 °C, адліга надыходзіць прыкладна 10 раз у месяц). Снежны полаг утвараецца ў сярэдзіне снежня і захоўваецца да сярэдзіны сакавіка. Прыкладна 40 % дзён у годзе бываюць хмарнымі, колькасць ападкаў складае 700—720 мм у год.

• Сярэднегадавая тэмпература — +6,2 C°
• Сярэднегадавая хуткасць ветра — 4,0 м/с
• Сярэднегадавая вільготнасць паветра — 79 %

Паводле легенды, жыў на берагах Дзвіны Крыштаф Вялікі, які пераносіў на сваёй спіне цераз раку падарожнікаў. Аднойчы ён пераносіў цераз Дзвіну дзіця: нес ён яго, нес, а ноша станавілася ўсё цягчэй, і Крыштаф данес яго з апошніх сіл. А наступным ранкам дзіця ператварылася ў гаршчок з золатам. Але Крыштаф золата траціць не стаў, і па яго смерці золата выкарысталі для фінансавання будаўніцтва горада.

У раннім сярэднявеччы па Дзвіне пралягаў шлях з варагаў у грэкі.

Пасля 1150 года готландскія купцы (пераважна этнічныя немцы) вялі гандаль у вусці Дзвіны і яе прытоку Рыдзенэ (ням.: Riege). У 1158 годзе яны там заснавалі гандлёвае паселішча.

Місіянерская дзейнасць па распаўсюджванню каталіцызму ў Еўропе праводзілася агнём і мячом. Добрую Вестку язычнікам куршам, латгалам, лівам і эстам неслі манахі Тэўтонскага ордэна. Некалькі ўдалых паходаў 1197—1199 гг. завяршыліся заснаваннем нямецкай калоніі. Вялікае войска прыкладна 1200 рыцараў, на 23 караблях увайшла ў вусце Дзвіны (Даўгавы), прыкладна 30 км уверх па плыні, дзе размяшчалася першае ўмацаванае паселішча нямецкіх купцоў. Нямецкая назва Uexkull сапраўды адлюстроўвала этымалогію назвы — на ліўскай і эстонскай мовах гэта даслоўна азначала ux, ix — адзін, першы і kull, kile — вёска. Цяпер гэты пасёлак захаваў назву Ікшкіле^[de] (лат.: Ikskile).

Афіцыйнай датай заснавання горада з’яўляецца 1201 год, заснавальнікам Рыгі з’яўляецца нямецкі біскуп Альберт фон Буксгеўдэн (Albert von Buxhowden 1165—1229) з рыцарскага роду Апельдэрн. Служыў канонікам у Брэмене, і быў прызначаны ў 1199 годзе біскупам Лівоніі. Да 1211 г. яго стараннямі пачалося будаўніцтва Домскага сабора. Імкнучыся прыцягнуць мноства пілігрымаў з Германіі ён дамогся асобай папскай булы, давальнай індульгенцыі ўсім новаперасяленцам. У 1204 Папам Інакенціем III быў падпісаны ўказ аб установе Ордэна Мечнікаў з падначаленнем біскупу Рыжскаму (пазней — архібіскупу). У 1225 годзе горад ужо меў Раду. У 1243 годзе папскі легат Вільгельм фон Мадэна^[ru] падзяліў Прусію на чатыры біскупствы, якія потым падначаліліся Рыжскаму архібіскупству. Да 1257 г. рэзідэнцыя архібіскупаў заставалася ў замку Uexkull, пасля чаго замак і валодання былі падараваны магістру ордэна, што з’явілася пачаткам аднайменнага дваранскага роду, а рэзідэнцыю перанеслі ў Рыгу.

У 1282 годзе Рыга далучылася да Ганзейскага саюза і Да 1561 года горада было пад началам архібіскупа Вільгельма Брандэнбургскага (гл. Спіс архібіскупаў Рыгі). Потым, з 1561 па 1581 гг., Рыга была вольным горадам.

У 1282 Рыга, Любек і Вісбю ўступілі ў Ганзейскі гандлёвы саюз. У 1330—1366 гадах належала да Ордэна мечаносцаў. Да 1561 г. горадам кіравалі архібіскупы Рыжскія, усяго 20 чалавек. У перыяд з 1561 па 1581 г. Рыга была вольным горадам. 1581—1621 — часы Рэчы Паспалітай.

Пасля, з-за небяспекі маскоўскага ўварвання, паўночная Балтыя трапіла пад польска-літоўскі пратэктарат. У 1621—1710 гадах Рыга была часткай Шведскага каралеўства. У 1656 годзе маскоўцы спрабавалі ўзяць горад, але беспаспяхова.

XVIII стагоддзе пачалося Вялікай Паўночнай вайной (1700—1721). У 1700 годзе Рыга падверглася нападу саксонцаў, але шведская армія іх адбіла. У лістападзе 1709 года горад быў узяты ў аблогу рускімі, і ў ліпені 1710 шведы здалі яго. Рыга, пашкоджаная ў цяжкіх баях, трапіла пад уладу Расіі, якая неўзабаве ператварылася ў імперыю. З 1796 года Рыга стала цэнтрам Ліфляндскай губерні ў складзе Расіі. Да канца XIX стагоддзя Рыга паступова ператварылася ў адзін з найважнейшых расійскіх портаў, насельніцтва горад вырасла з 1850 года да 1900 года ўдвая. Нягледзячы на прыналежнасць да Расіі, у культуры і эканоміцы рэгіёна да самага канца XIX стагоддзя панавалі остзэйскія немцы. Да 1891 года нямецкая мова была афіцыйнай у краі, потым афіцыйнай стала руская.

Росквіт Рыгі скончыўся з пачаткам Першай сусветнай вайны. Горад ляжаў на самой лініі фронту, 200 000 жыхароў Рыгі былі эвакуіраваны ўглыб Расіі. Пасля заняцця горада немцамі, латышам атрымалася абвясціць 18 лістапада 1918 года ўласную незалежную дзяржаву. Чырвоная армія не здолела захапіць Латвію і была вымушана на больш як дваццаць год сысці з Балтыі. Рыга стала сталіцай новай дзяржавы. 18 сакавіка 1921 года тут падпісваецца польска-савецкі мірны дагавор (Рыжскі дагавор 1921 года). Наступае новы светлы перыяд у гісторыі горада. Дзякуючы талерантнаму заканадаўству ў новай латвійскай дзяржаве мірна суіснавалі латышы, рускія, немцы і яўрэі.

Напачатку 1930-х гадоў гэты «светлы час» заканчваецца ўсталяваннем нацыяналістычнай дыктатуры Карліса Ульманіса. Цяпер Латвія апынулася пад пагрозай падымаўшыхся імперскіх памкненняў Савецкага Саюза, таксама нацысцкая Германія патрабавала і дамаглася перасялення 50 000 остзэйскіх немцаў. 17 чэрвеня 1940 года савецкае войска заняло Рыгу згодна з савецка-нацысцкім пактам Молатава-Рыбентропа. У Латвіі была ўсталявана савецкая ўлада, Рыга стала сталіцай Латвійскай ССР.

Пасля нападу на СССР у 1941 годзе нямецкія войскі займаюць Рыгу. Падчас нямецкай акупацыі 1941—1944 гадах Рыга была цэнтрам Рэйхскамісарыята Остланд. Генеральны камісар акругі Латвія таксама жыў у Рызе. Яўрэйскае насельніцтва Рыгі знявольвалася ў Рыжскім гета ці дэпартуецца ў іншыя канцэнтрацыйыныя лагеры (недалёк знаходзіўся канцлагер Рыга-Кайзервальд).

Пры вызваленні горада Чырвонай арміяй у 1944 годзе гістарычны цэнтр Рыгі моцна пацярпеў.

Пасля сканчэння нямецкай акупацыі Рыга зноў стала сталіцай Латвійскай ССР. Саветы адбудавалі горад, пабудавалі шэраг прамысловых прадпрыемстваў. За часы савецкай улады роля латвійскай мовы зніжалася праз укараненне рускай мовы, моцна змяніўся этнічны склад насельніцтва Рыгі — на момант абвяшчэння незалежнасці пераважную большасць рыжанаў складалі рускія ці рускамоўныя выхадцы з іншых рэспублік СССР.

У 1991 годзе Рыга стала сталіцай адноўленай незалежнай Латвіі. У 2001 годзе горад адсвяткаваў сваё 800-годдзе. У гэтым жа, а таксама ў 2014 годзе, Рыга была Культурнай сталіцай Еўропы.

Адлюстраваннем багатай гісторыі горада з’яўляецца і яго мінулы і сучасны этнічны склад. Са дня заснавання і да 1582 года жыхарамі горада (бюргерамі), былі толькі немцы. Латышам забаранялася нават сяліцца ў межах сцен горада, а пазней, у межах землянога вала. Адмысловым указам дазволена было будаваць хаты звонку гарадской сцяны.

Да 1889 года уклад горада, закон і правапарадак вызначала нямецкая частка насельніцтва — прыкладна 40 %, якая займала ўсе ключавыя пазіцыі ў гарадской ратушы. У канцы XVIII стагоддзя ў Рызе з’яўляюцца першыя славянскія жыхары (у асноўным працаўнікі прамысловага сектара), лік якіх узрастае на працягу 19-20 стагоддзяў. Прыкладна ў гэты жа час адбываецца прыток у Рыгу латышскіх сялян з сельскай мясцовасці. У 1935 годзе 63 % жыхароў — латышы, пазней, да канца XX ст., у сувязі з масавым прытокам грамадзян славянскага паходжання з іншых рэспублік СССР і правядзення савецкім рэжымам русіфікацыі пасля вайны, латышы склалі толькі 36 % насельніцтва Рыгі (1989).

Па стане на 2010 год у Рызе пражывала: латышоў — 42,3 %, рускіх — 41,0 %, беларусаў — 4,2 %, украінцаў — 3,9 %, палякаў — 2,0 %.

Горад падзелены на 6 адміністрацыйных раёнаў: Цэнтральны раён, Зіемельскі раён, Латгальскае прадмесце, Відзэмскае прадмесце размешчаныя на правым беразе р. Дзвіна, Курзэмскі раён і Земгальскае прадмесце — на левым беразе.

Па плошчы Курзэмскі раён з’яўляецца самым вялікім, а Цэнтральны раён — самым маленькім. Латгальскае прадмесце — самы вялікі па колькасці насельніцтва, а Відзэмскае прадмесце і Цэнтральны раён — адзіныя па нацыянальным складзе, у якіх латышоў больш, чым рускіх.

У 1934 годзе горад Рыга быў падзелены на 40 адміністрацыйных раёнаў, але пасля Другой сусветнай вайны ў Рызе не было афіцыйна зацверджанага тэрытарыяльнага падзелу горада, які быў бы больш дэталёвым, чым падзел на шэсць адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак (раёны і прадмесці). Умоўна Рыга была падзелена на 47 раёнаў або «мікрараёнаў», межы якіх толькі часткова супадалі з межамі прадмесцяў, а ўзаемныя межы былі даволі ўмоўнымі. Гістарычна склалася і больш дэталёвы падзел мікрараёнаў. У якасці мікрараёна можна згадаць Спілвэ, які складаўся з частак: Бекермуйжас, Крэмерыем, Волэрыем, Рацупес і Ліелас Мойжас.

У 2008 годзе Дэпартамент горадабудаўніцтва Рыжскай думы пачаў працу па вызначэнні новых мікрараёнаў Рыгі. Гэты план яшчэ афіцыйна не зацверджаны, але калі ён будзе зроблены, Рыга будзе складацца з 58 мікрараёнаў, кожны са сваім цэнтрам, сваім унікальным ландшафтам і архітэктурнай формай. Асноўная прычына гэтай рэформы — магчымасць вывучыць спецыфіку кожнага мікрараёна, кожнага маленькага рэгіёна — якія там жыхары, якая інфраструктура, якія патрэбы ў далейшым паляпшэнні асяроддзя пражывання.

Рыга з’яўляецца важным міжнародным транспартным вузлом на Балтыйскім моры. Праз яе ідуць паветраныя і марскія шляхі паміж Скандынавіяй і Усходняй Еўропай, між Цэнтральнай Еўропай і Фінляндыяй (Via Baltica), а таксама ўнутры Балтыі.

У Рызе існуюць тры галоўныя віды гарадскога транспарту: аўтобусы, тралейбусы, трамваі, а таксама таксоўкі. Маршрутныя таксі ў Рызе існавалі да 2022 года. На 2007 год агульная лічба пасажыраў усіх відаў гарадскога транспарту склала 267,2 млн, з чаго прыпадала на: трамваі (75,8 млн), тралейбусы (90,4 млн), аўтобусы і маршрутныя таксі (101 млн).

Грамадскі транспарт у Рызе станам на 2023 год складаецца з 51 маршрута аўтобусаў, 21 маршрута тралейбусаў, 5 маршрутаў трамваяў і 9 начных аўтобусных ліній, якія злучаюць усе прыгарады Рыгі.

У асноўным горад выкарыстоўвае машыны еўрапейскіх вытварцаў Solaris для аўтобусаў і тралейбусаў, Škoda для трамваяў, але ў невялікай колькасці працягваюць працаваць больш старэйшыя маркі трамваяў Tatra, якія прайшлі мадэрнізацыю.

Раней на вуліцах Рыгі працавалі тралейбусы «Белкамунмаш», але ад іх цалкам адмовіліся.

Часткова абавязкі гарадскога транспарту выконваюць электрычкі — што выходзяць з цэнтральнага рыжскага вакзала ў трох асноўных кірунках: Слока (Тукум), Саўлкрасты, Огрэ.

На тэрыторыі горада (у прыватнасці маршруты ў кірунку Слокі і Саўлькрасці), маюць некалькі прыпынкаў, што дазваляюць дабрацца пасажырам да некаторых мікрараёнаў сталіцы. Па іх маршруце па-за межамі Рыгі знаходзяцца мясцовасці-спадарожнікі латвійскай сталіцы — у прыватнасці Юрмала.

Асноўныя славутасці Рыгі канцэнтруюцца ў Старым горадзе, які ўключаны ў спіс Сусветнай культурнай спадчыны паводле ЮНЕСКА. Стары горад — гэта гістарычны і геаграфічны цэнтр Рыгі на правым беразе Дзвіны, які, нават нягледзячы на разбурэнне ў 1857—1863 гадах абарончых пабудоў і валоў, захаваў характар фартыфікацыі. Свабодныя плошчы, якія з’явіліся пасля разбурэння гарадскога мура, былі ператвораны на парк з каналам, які сёння аддзяляе Стары горад ад Новага горада.

• Царква Святога Петэра
• Рыжскі Домскі сабор
• Дом Чорнагаловых
• «Тры Браты»
• Вялікая і Малая Гільдыі
• Ратуша
• Помнік Свабоды
• Рыжскі замак
• Шведская брама

• Рыжская тэлевежа
• Вуліца Альберта

• Музей акупацыі Латвіі
• Музей гісторыі Рыгі і мараплаўства
• Музей гісторыі Латвіі
• Музей яўрэяў Латвіі
• Латвійскі этнаграфічны музей

• Рыжскі рускі тэатр імя Міхаіла Чэхава

• Ігар Аляксандравіч Бортнік (нар. 1978) — беларускі гісторык і філосаф, педагог.
• Вільгельм Оствальд — латышскі хімік, лаўрэат Нобелеўскай прэміі па хіміі 1909 года.
• Марыс Гайліс
• Рыхардс Глазупс (1920—1993) — дырыжор, Народны артыст Латвійскай ССР, Народны артыст СССР.
• Сяргей Эйзенштэйн
• Рыгор Іванавіч Бутакоў
• Мсціслаў Усеваладавіч Келдыш — савецкі вучоны ў галіне матэматыкі і механікі.
• Вера Ігнацьеўна Мухіна — савецкі скульптар.
• Аляксандр Чакс
• Андрыс Бэрзіньш — прэм’ер-міністр Латвіі.
• Марыс Ліепа (1936—1989) — латвійскі артыст балета, акцёр.
• Стас Шурынс (нар. 1990) — украінскі спявак, аўтар песень.
• Крыш’яніс Баран
• Пётр Сцяпанавіч Труханаў (1910—1992) — удзельнік Вялікай Айчыннай вайны, Герой Савецкага Саюза (1945).
• Эльвіра Аляксееўна Сарока (нар. 1968) — беларускі настаўнік, член Савета Рэспублікі Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь 7-га склікання.
• Уладзімір Курнеў (нар. 1950) — беларускі футбаліст і трэнер.
• Уладзімір Шыманец (1911—1977) — беларускі грамадскі дзеяч у Францыі, інжынер, мастак, міністр фінансаў БНР.

У Рызе пахаваны беларускі фалькларыст і этнограф Сяргей Сахараў (1880—1954).

• Статуя Свабоды
• Абвал гандлёвага цэнтра ў Рызе
• Рыжскае Нахімаўскае ваенна-марское вучылішча
• Маскоўскі фарштат
• Рыжскі езуіцкі калегіум
• Баскетбольны клуб «ВЭФ»

Сусветная спадчына ЮНЕСКА

• Партал Рыжскага самакіравання Архівавана 3 сакавіка 2015.
• www.citariga.lv — Cita Riga — хатняя старонка аб раёнах Рыгі
• Рыга па-руску, турызм і адпачынак, афіша Рыгі
• Праект Riga Wiki Архівавана 6 ліпеня 2005. (англ.)