Riga

Riga Europese Kultuurhoofstad 2014 Eiropas kultūras galvaspilsēta 2014
Ligging in Letland	Wapen
	Vlag
Land	Letland
Gewes	Lyfland (Vidzeme)
Koördinate	56°57′N 24°6′O / 56.950°N 24.100°O / 56.950; 24.100
Stigting (Duitse handelspos)	1158
Stadstatus	1225
Oppervlakte:
- Totaal	304 vk km
Hoogte bo seevlak	7 m
Bevolking:
- Totaal (2023)	609 489[1]
- Bevolkingsdigtheid	2 000/vk km
- Metropolitaanse gebied	870 000
Tydsone	UTC +2 (OET)
- Somertyd	UTC +3 (OEST)
Klimaat
- Tipe	Kontinentaal-gematig
- Gemiddelde jaarlikse temperatuur	6,5 °C
- Gem. temp. Januarie/Julie	−3,5 / 17,3 °C
- Gemiddelde jaarlikse neerslae	620,9 mm
Burgemeester	Vilnis Ķirsis
Amptelike webwerf	www.riga.lv

Riga (Lets: Rīga, [ˈriːɡa], luister (hulp·inligting); Litaus: Ryga; Lyfs: Rīgõ; Esties: Riia; Russies: Рига) is die hoofstad asook die ekonomiese, kulturele en opvoedkundige sentrum van Letland met 'n bevolking van 609 489 (soos in 2023).

Die historiese Hansestad, wat aan weerskante van die breë Daugava-rivier uitgebrei het en tans die derde grootste seehawe in die Oosseegebied ná Sint Petersburg en Stockholm is, is die grootste stedelike sentrum in die Baltiese lande en huisves sowat 'n derde van die totale Letlandse bevolking. Binne 'n radius van sowat veertig kilometer van Riga se stadsentrum af is selfs die helfte van hierdie Baltiese land se bevolking gekonsentreer.

Riga is ná Lübeck die tweede oudste stad wat deur Duitsers langs die Oossee gestig is – met sy amptelike stigtingsjaar 1201 is dit selfs ouer as Stralsund, Rostock, Stettyn (Szczecin), Danzig (Gdansk) en Koningsberg (nou Kaliningrad). Eeue lank het vreemdelinge, veroweraars, stadstigters, sendelinge, koopmans, handelaars, diplomate en toeriste Riga hoofsaaklik per see bereik.

Die stad, wat vroeër dikwels die "Hamburg van die Ooste"^[2] genoem is, is tot in die 20ste eeu deur vreemde moondhede oorheers – die Duitse Ridderorde, Pole, Swede en Rusland – en het eers in die tydperk tussen die twee wêreldoorloë as setel van 'n onafhanklike Letlandse regering gedien. Ná dekades van Sowjet-besetting het Riga in 1991 weer sy status as hoofstad van die Republiek Letland herwin.

Riga verteenwoordig tans twee derdes van Letland se bruto binnelandse produk, beskik oor 29 van Letland se 35 tersiêre onderwysinstellings, die beduidendste musea en 'n tiental teaters. Die historiese stadskern Vecrīga is danksy sy ryk argitektoniese erfenis met Gotiese, Barok- en Art Nouveau-boukuns, wat oor 'n tydperk van agthonderd jaar ontstaan en aan Riga die bynaam "Parys van die Noorde" besorg het, deur Unesco as wêrelderfenisgebied gelys.^[3]

Die ongekende ekonomiese opswaai in die jare ná Letland se onafhanklikheidsverklaring in 1991 het van Riga 'n eersterangse Europese metropool gemaak wat naas sy boukuns ook ten opsigte van sy infrastruktuur en sy relatief hoë prysvlak met ander groot stedelike sentra in Europa kan meeding. Riga het tot 'n belangrike sentrum van die inligtingstegnologie-, dienste- en modebedryf ontwikkel. Die stad is daarnaas 'n gewilde toeristebestemming met jaarliks 2,5 miljoen besoekers. Riga is saam met die Sweedse Umeå aangewys as die Europese Kultuurhoofstad van die jaar 2014.

Nogtans is daar ook baie inwoners uit laer inkomstegroepe wat tot dusver nie aan die ekonomiese opswaai kon deelneem nie. Hierdie groep sluit talle etniese Russe (in 2018 was 44,3 persent van die totale bevolking Letssprekendes teenoor 37,4 persent Russiessprekendes), voormalige werkers van Sowjet-fabrieke en bejaardes met lae pensioene in. 'n Groot aantal Rigaers van Russiese afkoms het die stad dan ook in die laaste jare verlaat om hulle weer in die Russiese Federasie te vestig. Riga se bevolking het gevolglik sedert die onafhanklikheidsverklaring met sowat 'n vyfde gekrimp.

Die presiese oorsprong van die naam "Riga" is onbekend, maar daar is verskeie bespieëlende teorieë oor die oorsprong van die naam:

• Dit is dalk 'n aangepaste woord, ontleen aan die Lyfse ringa wat "lint" beteken en verwys na die antieke natuurlike hawe wat deur die Daugava se lintvormige sytak gevorm word.^[4][5]
• Dit is moontlik afgelei van Riege, die Duitse naam vir die Rīdzene-rivier, 'n voormalige sytak van die Daugava.^[6]
• Biskop Albert het krediet geëis vir sy veldtog om die plaaslike bevolking te verower en te bekeer, ontleen aan Latyn rigata ("besproei"), wat "besproeiing van droë heidense siele deur Christendom" simboliseer.^[7]

Die betroubaarste verduideliking is egter die bevestiging deur die Duitse historikus Dionysius Fabricius (1610) dat Riga sy naam te danke het aan sy reeds gevestigde handelsrol:^[8] "Riga het sy naam gekry van die geboue of pakhuise wat in 'n groot aantal langs die oewer van die Duna opgerig is, waarna die Lyfs in hul eie taal verwys het as Riae."^[9][10] Die "j" van die Letse rīja is in Duits verander in 'n "g". Die Engelse geograaf Richard Hakluyt (1589) staaf hierdie weergawe en het Riga Rie genoem, soos dit uitgespreek word in Lets.^[11] Verder word dit deur die feit ondersteun dat Riga in Esties Riia genoem word ('n taal wat nou verwant is aan Lyfs).

Riga het 'n vogtige, kontinentaal-gematigde klimaat. Die koudste maande van die jaar is Januarie en Februarie met 'n gemiddelde temperatuur van -5 °C, alhoewel die kwik in baie koue winters tot tussen 20 en 25 grade onder vriespunt kan daal. Vanweë Riga se ligging aan die Oossee kom reën en mis veral gedurende die najaar gereeld voor, terwyl die stad in die winter dikwels tot tagtig dae lank in 'n sneeulaag gehul is. Dagligure is baie kort in Oktober en November.

Die somers is warm en vogtig met 'n gemiddelde temperatuur van 18 °C, waarby die kwik op baie warm dae bokant die 30 grade-merk kan styg. Die son sit tydens die Baltiese somer laer as byvoorbeeld in Sentraal-Europa, en die hemel is dus blouer. Danksy die stabiele hoëdrukgebiede, wat in hierdie seisoen oor Rusland ontwikkel, is Riga se somerweer allesbehalwe wisselvallig. Neerslae kom dwarsdeur die jaar voor, tog is die somermaande tussen Julie en September die natste tyd van die jaar. Die gemiddelde jaarlikse reënval beloop meer as 600 mm.

Weergegewens vir Riga
Maand	Jan	Feb	Mar	Apr	Mei	Jun	Jul	Aug	Sep	Okt	Nov	Des	Jaar
Hoogste maksimum (°C)	10,2	13,5	20,5	27,9	30,1	32,5	34,1	33,6	29,3	23,4	17,2	11,5	34,1
Gemiddelde maksimum (°C)	2,6	4,4	4,8	8,2	14,9	17,7	22,0	19,2	14,9	9,9	5,6	4,9	10,7
Gemiddelde temperatuur (°C)	−3,5	−3,4	0,1	5,0	11,6	15,3	17,3	16,5	11,8	7,1	2,3	−1,5	6,5
Gemiddelde minimum (°C)	−14,2	−13,4	−7,7	0,9	8,0	12,6	14,3	13,3	9,7	2,7	−2,8	−10,5	3,2
Laagste minimum (°C)	−33,7	−34,9	−23,3	−11,4	−5,3	−1,2	4,0	0,0	−4,1	−8,7	−18,9	−31,9	−34,9
Neerslag (mm)	33,7	27,0	27,9	41,1	42,5	59,9	74,3	73,1	78,9	60,2	57,3	46,0	620,9
Sonskynure (u/d)	1,0	2,2	4,1	6,1	8,5	9,6	8,5	7,4	5,1	3,0	1,3	0,7	4,8
Reëndae (d)	21,5	18,6	15,7	11,0	11,8	12,1	12,8	13,7	13,0	16,0	18,9	20,6	185,7
Humiditeit (%)	87,9	85,2	79,4	69,7	67,7	72,0	74,2	76,7	81,1	85,1	90,2	89,4	79,9
Bron: Wêreldmeteorologiese Organisasie (Gemiddelde hoë en lae)[12] NOAA (son en uiterstes)[13]

Die oudste beskawings in die Baltiese lande, wat omstreeks 10 000 v.C. ontstaan het, het op vissery en jag gesteun. Die eerste Indo-Europese stamme, wat as voorvaders van die huidige Letlanders en Litauers beskou word, het hulle vanaf 2300 v.C. in die Baltiese gebied gevestig en omstreeks 1000 v.C. oor 'n goed ontwikkelde landbou-infrastruktuur beskik wat op akkerbou en veeteelt gesteun het. Gedurende die bloeitydperk van die Romeinse Ryk tussen 100 v.C. en 500 n.C. het 'n florerende handel in barnsteen (amber) met die Mediterreense wêreld plaasgevind.

In die tweede helfte van die eerste millennium het die Baltiese stamme tot selfstandige etniese groepe – onder wie Letlanders en Litauers – begin ontwikkel. Die Letse beskawing het omstreeks die jaar 1000 sy kulturele bloeitydperk beleef wat deur 'n verskeidenheid hoogs ontwikkelde ambagte soos smede, pottebakkers, glasmakers en kleremakers, 'n drieslagstelsel in die landbousektor en 'n ontwikkelde handelsbedryf gekenmerk was. Alhoewel Letland soos die res van die Middeleeuse Europa 'n feodale samelewing was, was die meeste Letlanders destyds reeds vrye burgers.

Vanaf die Hoë Middeleeue het Letland onder die invloed van oostelike en westelike veroweraars gekom, en die land se geografiese ligging tussen Wes-Europa en Rusland het in die volgende eeu sy lot bepaal. Terwyl Russiese handelstede soos Nowgorod, Pskof en Witebsk vanaf die 11de eeu 'n politiek van magsuitbreiding langs Letland se oostelike grense bedryf het, het ridders van die Duitse Orde vanaf 1201 uit die weste na Letland toe gekom.

Ná 1150 het Gotlandse koopmans gereeld na die benedeloop van die Daugava-rivier gevaar om langs die klein Rīdzene-rivier (Duits: Riege, hiervan is ook Riga se naam afgelei), wat hier in die Daugava uitgemond het en later toegegooi is, handel met die plaaslike bevolking te dryf. Die eiland Gotland was destyds die strategiese middelpunt van handel in die Oosseegebied aangesien die seevaarders tot in die 14de eeu geskroom het om op die oop see te seil en liewer langs die kuslyn beweeg het. Gotlandse koopmans het die winsgewende handel met Rusland oorheers en velle en wasprodukte uit die ooste ingevoer, en Gotland het sodoende tot 'n beduidende handelsplek ontwikkel wat 'n trekpleister vir Russiese, Sweedse, Deense en in toenemende mate ook Duitse koopmans was. Ná 'n aantal geskille het Gotlandse en Nederduitse koopmans ooreengekom om gemeenskaplike handelsvaarte na Rusland en ander gebiede te onderneem.

Sedert 1180 het Lyfland – rofweg die gebied van die huidige Estland en Letland – met sy belangrike handelsposte aan die Daugava-rivier naas Nowgorod tot die tweede belangrike sentrum vir handel met Rusland ontwikkel. Hierdie handel het ook die invoer van goedere uit die Verre Ooste soos speserye, Chinese en Persiese sy, aptekersware en wierook ingesluit, terwyl Vlaamse lakens, metale en veral silwer na Rusland uitgevoer is. Die vervoerkapasiteite van Nederduitse koopmans het vinnig ook 'n beduidende rol vir die pouslike beleid teenoor Noordoos-Europa gespeel – veral pogings om die Christelike geloof ook in hierdie laaste heidense gewes in Europa uit te brei. Die handel met Lyfland was gevolglik nou verbind met kruistogte teen sy heidense bewoners, en sowel kruisvaarders asook alle benodigde goedere vir hul kruistogte in Lyfland is in Lübeck verskeep en via Gotland na die Baltiese gebied vervoer.^[14]

In 1200 het biskop Albert von Buxhoeveden uit Bremen dertig feodale here van Letlandse stamme uitgenooi om aan politieke onderhandelinge deel te neem – sy doelwit was om land vir die oprigting van 'n versterkte nedersetting aan te koop. Ná die biskop se dreigement dat hulle as slawe na Duitsland verkoop sou word het die adellikes ingestem om land aan die Duitsers af te staan.

Riga is in 1201 as hoofstad van Lyfland en biskopsetel deur biskop Albert von Buxhoeveden naby 'n ouer Letse nedersetting gestig. Volgens 'n pouslike besluit sou Riga tot die enigste handelspos in Lyfland uitgebou word, terwyl die Semgalle-hawe, sowat vyftig kilometer wes van Riga aan die benedeloop van die Aa-rivier, gesluit is.

In 1211 is 'n groot aantal Duitse koopmans uitgenooi om hulle in Riga te vestig waar hulle sekere voorregte geniet het. Die eerste historiese verwysing na Riga se stadsraad, wat waarskynlik reeds vanaf 1222–1223 bestaan het, dateer uit die jaar 1225.

Vanuit die Duitse Orde se kasteel te Riga is die kerstening van die gebied stelselmatig deurgevoer, en orals in die Baltiese gebied het nuwe vestings van die Orde ontstaan. Ondanks die Duitse Orde se militêre oormag was daar 'n labiele ewewig tussen die verskillende partye wat almal op goeie handelsbetrekkinge aangewese was. Hanseatiese koopmans het sout, metale en tekstiele op die plaaslike mark aangebied, terwyl die hantering van skepe in die hawe net soos eenvoudige ambagte deur Letlanders oorheers is.^[15]

Net soos in ander Europese gebiede het Riga se ambagslui hulle tot gildes saamgesluit, waarvan die invloedrykste – die gilde van oorsese koopmans – vanaf 1225 die stedelike beleid oorheers het. Hul sterkste teengewig op politieke terrein was naas die Duitse Orde die biskop van Riga. Politieke en ekonomiese geskille tussen die drie partye het tot in die tyd van die Reformasie verskeie kere tot geweldpleging gelei sodat die stad soms op die randjie van 'n burgeroorlog was.

In 1282 het Riga, wat volgens Lübeckse Reg bestuur is, by die Hanseverbond aangesluit.

Met die Duitse kolonisasie van gebiede in Oos-Europa het die biskoppe veral pogings onderneem om Duitse setlaars in heidense streke te vestig waarby die ridderordes soos die Swaardbroederorde en later die Duitse Orde militêre beskerming voorsien het. Ná die verdrywing van die kruisvaarders uit Palestina het die Duitse Orde hom steeds meer op Oos-Europese gebiede gekonsentreer, soos Pruise en Lyfland.

As 'n magtige kerklike organisasie wat selfstandig kon ageer het die Duitse Orde vinnig tot 'n beduidende magsfaktor ontwikkel wat dikwels as teenstander van die aartsbiskoppe in Riga opgetree het. Die Lyflandse tak van die Duitse Orde is deur 'n sogenaamde landmeester bestuur wat regstreeks aan die Hochmeister as opperste leier van die orde verantwoordelik was.

Die groot aantal geskille tussen die aartsbiskoppe en die Duitse Orde is sowel met wapens asook hofsake voor die pous besleg. Sedert die Slag naby Neuermühlen in 1492 het die aartsbiskop van Riga die Duitse Orde as beskermhere van Lyfland (1492–1561) erken en met eie magte aan die Slag by die Smolina-meer in 1502 deelgeneem.

In 1521/1522 het die gedagtes van die Duitse Reformasie ook Riga bereik. Die afneiging teen die Duitse Orde en die plaaslike biskop het die uitbreiding van die nuwe geloofsbelydenis sterk bevorder sodat Riga binne 'n kort tydperk by die Reformasie aangesluit het. Die aartsbiskoppe is sodoende as magsfaktor in die plaaslike politiek uitgeskakel. Om onluste en bloedvergieting te voorkom, het ordemeester Walter von Plettenberg die Protestantisme in 1554 tot staatsgodsdiens verklaar.

Met die agteruitgang van die Duitse Orde as heersende mag in die Baltiese lande het 'n magsvakuum ontstaan, en reeds in 1557 het tsaar Iwan IV van Rusland die kans gevat om sy magsgebied in westelike rigting uit te brei. Sy ekspansie-beleid was die regstreekse aanleiding tot die Lyflandse Oorlog (1558–1583) waarin Rusland teen Pole-Litaue en sy geallieerdes, Swede en Denemarke, geveg het. Tydens die oorlog is die gebied deur 'n pesepidemie getref, en as gevolg van die oorlogshandelinge is groot dele van Lyfland verwoes.

Die laaste aartsbiskop van Riga was Wilhelm von Brandenburg. Ná sy bedanking in 1561 het die stad onder Pools-Litause invloed gekom, tog was alle pogings om die Rooms-Katolieke geloof weer in Riga en die suide van Lyfland te hervestig tevergeefs: Riga en die vesting Daugavgriva (Duits: Dünamünde) is in 1621 deur die Sweedse koning Gustav II Adolf, wat reeds sedert 1600 teen die Rooms-Katolieke Pools-Litause Gemenebes oorlog gevoer en daarnaas ook die uitbreiding van die Lutherse Protestantisme tydens die Dertigjarige Oorlog bevorder het, ingeneem. Riga is tot Swede se tweede hoofstad verklaar. Die gebied van die huidige Letland en Estland het Protestants geword, met uitsondering van Letgallen (Latgale) in die ooste wat steeds deel uitgemaak het van Pole-Litaue en sy Rooms-Katolieke geloof bewaar het. Vir die belangrike rol, wat die stad in die tyd van die Protestantse Hervorming gespeel het, het die Gemeenskap van Evangeliese Kerke in Europa aan Riga in 2016 die eretitel «Europese Stad van die Reformasie» verleen.^[16]

Gedurende die Russies-Sweedse Oorlog tussen 1656 en 1658 het Riga 'n Russiese beleg weerstaan en tot in die vroeë 18de eeu die tweede grootste stad in die Sweedse magsgebied gebly. Die stad was in hierdie periode grotendeels selfregerend. In 1710 het die Russiese tsaar Pieter die Grote Riga tydens die Groot Nordiese Oorlog ingeneem, en Rusland se posisie as nuwe groot moondheid in die Oosseegebied is met die Vrede van Nystad in 1721 bevestig. Riga is by die Tsareryk ingelyf en het vanaf 1796 as hoofstad van die goewerment Lyfland gedien.

Die stad is tot by die einde van die 19de eeu geleidelik tot een van Rusland se beduidendste seehawens uitgebou, en tussen 1850 en 1900 het Riga se inwonertal vertiendubbel. Ondanks die Russiese heerskappy is die plaaslike stedelike kultuur asook die landbousektor met sy groot landerye, wat deur die plaaslike Duitse adel oorheers is, nie aangetas nie. Voor 1867 was Riga se bevolking merendeels van Duitse afkoms, en in 1897, toe die inwonertal 256 000 beloop het, was 46 persent van die bewoners Duitssprekendes, 20 persent Letlanders en 20 persent Russe.^[17] Tot en met 1891 het Duits as ampstaal gedien en is eers daarna deur Russies vervang.

Toe die Universiteit van Dorpat in die nabygeleë Estiese stad Tartu in 1801 heropen is, is ook studente uit Letland toegelaat. Na hierdie periode is later as die tydperk van Nasionale ontwaking verwys – Letlanders het weer begin belangstel in hul eie taal, die nasionale heldedigte is neergeskryf, en die idee dat Letlanders hul eie kulturele identiteit – onafhanklik van dié van Duitsland en Rusland – sou moet bewaar het uiteindelik posgevat.

Die industrialisering van Letland se stede in die tweede helfte van die 19de eeu het die persentasie Letlanders in Riga, wat tevore in ekonomiese en kulturele opsig deur Duitsers oorheers is, aansienlik laat styg, alhoewel hulle meestal tot die werkersklas behoort het. Riga het vinnig tot die mees geïndustrialiseerde stad in die Russiese Ryk ontwikkel. Op 24 Januarie 1905 – wat later as «Bloedige Sondag» bekend sou staan – is die eerste massa-staking teen die sosiale wantoestande en vir Letland se onafhanklikheid deur bewoners in Riga geloods wat hul solidariteit met stakende Moskouse Werkers wou betoog. Die opstand is deur Tsaristiese troepe bloedig onderdruk – volgens amptelike statistieke is 73 werkers doodgeskiet, terwyl ander, wat op die vlug oor die bevrore Daugava geslaan is, verdrink het toe die ys gebreek het. 'n Verdere 2 000 Rigaers het gesterf nadat sogenaamde "strafbataljonne" ontplooi is.

Met die uitbreiding van die stadsgebied anderkant die stadsmuur, wat deur parke vervang is, het in die laat 19de eeu die eerste residensiële woonhuise met meer as twee verdiepings ontstaan, aanvanklik veral in die historistiese styl.

Kort ná die uitbreek van die Eerste Wêreldoorlog op 1 Augustus 1914 het Russiese owerhede begin om plaaslike nywerheidsaanlegte af te takel. Sowat 50 000 goederewaens se tegniese uitrusting is na Rusland vervoer, en feitlik niks hiervan is ná die oorlog aan Letland teruggegee nie. Uit vrees vir pogrome het die Joodse bevolking in hierdie periode merendeels geëmigreer.

Sewe dae ná die Duitse kapitulasie op 11 November 1918 is Letland se onafhanklikheidsverklaring vanuit die balkon van die Letse Nasionale Teater in Riga uitgeroep. Maar nóg Sowjet-Rusland nóg regsgesinde Baltiese Duitsers was bereid om die vestiging van 'n selfstandige burgerlike republiek in Letland te aanvaar. Duitse offisiere en regsgesindes het die vestiging van 'n Letlandse republiek met militêre geweld teengestaan, en eers nadat alle politieke struikelblokke oorkom is, het Letland op 11 Augustus 1920 as demokratiese staat op die politieke toneel van Europa verskyn.

Gedurende die Eerste Wêreldoorlog het Riga sowat die helfte van sy oorspronklike bevolking – 'n kwartmiljoen mense – verloor. Sy nywerheidsaanlegte was óf deur die Russe gedemonteer óf as gevolg van oorlogshandelinge vernietig. Riga, voorheen die mees geïndustrialiseerde stad in die Russiese Ryk, het 'n onsekere toekoms in die gesig gestaar.

Uiteindelik was dit Letland se landelike middelklas van boere wat hulle op die uitvoer van agrariese goedere toegespits en sodoende 'n ekonomiese opswaai in die land aangespoor het. Veral suiwelprodukte, hout en tekstiele is na Wes-Europa uitgevoer. In Riga is geleidelik nuwe nywerheidsaanlegte in sektore soos masjienbou, houtverwerking en meganika gevestig.

Teen die einde van die 1920's was Letland op ekonomiese en tegniese gebied meer gevorderd as baie ander lande langs die Oossee, insluitende Finland, en sy omvattende sisteem van sosiale sekerheid was ongekend in die destydse Europa. Die Letlandse geldeenheid was een van die stabielstes van die vasteland.

Na Riga, wat steeds deur 'n internasionale en kosmopolitiese karakter gekenmerk was en waar tot by die Tweede Wêreldoorlog naas Duits ook Lets, Russies en Jiddisj as omgangstale gedien het, is in die 1920's dikwels as die "Parys van die Noorde" verwys. Die ongekende kulturele bloei is as 'n tweede nasionale ontwaking beskryf. Die vreedsame naasbestaan van verskillende nasionaliteite – waaronder 'n beduidende kolonie Angel-Saksiese sakelui – het van die stad 'n voorbeeld van verdraagsaamheid gemaak. Die Duitse, Russiese, Poolse en Joodse minderhede het duidelik meer kulturele vryhede geniet en met hul eie skole, teaters en nuusblaaie 'n beduidende bydrae tot Riga en Letland se multi-kulturele lewe gelewer.

Die stabiele ontwikkeling op kulturele gebied is egter nie in die politieke lewe van Letland weerspieël nie. Die jong republiek se wye politieke spektrum is deur 'n oorgroot aantal partye gedek, en kortstondige regeringskoalisies het die politieke stabiliteit begin ondermyn. Uiteindelik het die nasionalistiese strominge van die 1930's die kulturele agteruitgang van Riga ingelui. Selfbeskikking vir Letlanders is in hierdie periode gelykgestel aan die uitskakeling van kosmopolitiese tendense asook die Duitse en Joodse oorheersing van die politieke, ekonomiese en kulturele lewe in die stad.^[18]

Die Groot Depressie het die idee van sterk leierskap aantreklik gemaak, en die politieke en ekonomiese krisis het etniese spanninge in die hand gewerk. Op 15 Mei 1934 het Kārlis Ulmanis die Letlandse regering en parlement ontsetel en 'n outoritêre bewind ingestel. Die regte van minderhede is ingeperk en 'n beleid van Letlandisering deurgevoer. Die owerheid en die Letse bevolking het egter nie gewelddadig teenoor etniese minderhede opgetree nie. Vanweë die hervestiging van Baltiese Duitsers volgens die geheime Molotof-Ribbentrop-verdrag tussen Nazi-Duitsland en die Sowjetunie het Riga in 1939, kort ná die uitbreek van die Tweede Wêreldoorlog, sowat 'n tiende van sy bevolking verloor. Hierdie verlies het veral in sosiale, kulturele en ekonomiese opsig 'n groot leemte gelaat.

Die Molotof-Ribbentrop-verdrag, wat op 23 Augustus 1939 onderteken is, het 'n klousule bevat waarvolgens die Baltiese lande deur die Duitse Ryk as deel van die Sowjetunie se belangesfeer erken sou word. Letland is deur die Sowjet-bewindhebbers op 5 Oktober 1939 gedwing om sy toestemming vir die stasionering van 25 000 Sowjet-soldate op Letlandse grondgebied te verleen. Adolf Hitler het die Duits-Baltiese bevolking op 6 Oktober opgeroep om na die Duitse Ryk te emigreer, en baie mense het Letland teen hulle wil verlaat. Altesaam 50 000 Baltiese Duitsers is in die besette Poolse Warthegau-streek rondom die stad Posen (Poznań) hervestig.

Die Sowjet-maghebbers het die Letlandse president Kārlis Ulmanis in Junie 1940 nog eens genoodsaak om sy toestemming aan die stasionering van Sowjet-magte in Letland te verleen. Sowjet-pantsers het op 17 Junie 1940 smiddags net buite die stadsgebied van Riga gestaan, en die totale aantal Sowjet-soldate op Letlandse grondgebied het nou meer as 100 000 beloop. Die Sowjet-besetters het onmiddellik begin om die land in 'n Sowjet-republiek te omskep: Ondernemings is genasionaliseer, grondbesit onteien en alle aspekte van die openbare lewe volgens die kommunistiese ideologie gereël.

Massa-deportasies was deel van die Sowjet-Russiese terreurbewind. Die Sowjet-owerhede het lyste van Letlandse burgers saamgestel wat vir deportasie uitgesonder is. Tydens die eerste groot massa-deportasie op 14 Junie 1941 is sowat 15 500 Letlanders in waens, wat eintlik vir die vervoer van vee bestem was, na Siberië gedeporteer.

Op 21 Junie 1941 het die Duitse Ryk oorlog teen die Sowjetunie verklaar. Die Baltiese lande is binne 'n kort tydperk deur Duitse troepe beset wat deur die plaaslike bevolking aanvanklik as bevryders verwelkom is. Letlandse vrywilligers het selfs by die Duitse weermag aangesluit en is vir spesiale take soos militêre aksies teen partisane of die bewaking van die Rigase ghetto aangewys.

In September 1941 het die Duitse besetters 'n Joodse ghetto in die Moskouse voorstad, een van Riga se oostelike stadsdele, opgerig. 25 000 van sy bewoners is op 30 November en 8 Desember gedwing om te voet na die nabygeleë bos van Rumbala te marsjeer waar hulle doodgeskiet is. Net buite Riga is die konsentrasiekamp Salaspils opgerig. Die presiese aantal mense, wat hier gesterf het of vermoor is, word op meer as 100 000 beraam. Naastenby 40 000 kinders is vir dwangarbeid in wapen- en ander strategies belangrike nywerhede of as bloedskenkers vir die Duitse weermag aangewend. Die meeste van hulle het gesterf. Ná die Duitse nederlaag in Stalingrad het Adolf Hitler die "totale oorlog" teen die geallieerde magte verklaar. In Letland is 'n leër van vrywilligers saamgestel waarin volgens Duitse planne alle Letlandse mans diensplig onder die bevel van lede van die Waffen-SS sou doen.

Riga is op 13 Oktober 1944 deur die Rooi Leër ingeneem en Letland is weer by die Sowjetunie ingelyf. Die westerse magte het hierdie anneksasie nie amptelik erken nie, maar dit is nogtans in die Verdrag van Jalta stilswygend deur hulle aanvaar.

Ná die oorlog het Riga tot een van die belangrikste stede in die westelike gedeelte van die Sowjetunie ontwikkel waar volgens die Moskouse industrialiseringsplanne sowel ligte nywerhede asook beduidende ondernemings van die militêre industriële kompleks gevestig is. Hul gemeenskaplike kenmerk was dat hulle nie soseer op plaaslike behoeftes ingestel was nie, maar eerder vir die hele Sowjetunie se beplande ekonomie geproduseer het.

Riga het daarnaas ook as die administratiewe sentrum van die Baltiese militêre distrik gedien. Aangesien die plaaslike bevolking nie meer in die nuut opgerigte fabrieke se groot navraag na mannekrag kon voorsien nie, het die Sowjet-owerheid die immigrasie van honderdduisende bewoners van ander Sowjet-republieke na Letland bevorder. Vanweë sy hoër lewensstandaard was die Baltiese metropool aantreklik vir migrante uit ander Sowjet-republieke en het sodoende sy internasionale karakter bewaar – alhoewel die Westerse invloede plek moes maak vir Oosterse tradisies. Die bevolking van Riga het sodoende in die periode tussen 1950 en 1980 versewedubbel.^[19]

Riga se infrastruktuur kon nie tred hou met die vinnige bevolkingsaanwas nie, en vanaf die 1960's het die eens elegante stad net soos ander Sowjet-metropole gelyk. In 1984 was byna 90 persent van alle bestuurders en 70 persent van alle werknemers in Letlandse nywerhede immigrante wat Lets meestal nie eers aangeleer het nie.^[20]

Met Michail Gorbatsjof se beleid van glasnost het Letland se nasionale en burgerregbeweging stewig momentum gekry. Die menseregtegroep Helsinki 86 het Rigaers in 1987 opgeroep om die Sowjet-deportasies van Letlandse burgers op 14 Julie 1941 openlik te herdenk, en talle Letlanders het by die vryheidsstandbeeld in Riga vergader. Hierdie betoging was die eerste openbare protes teen die Sowjet-stelsel in een van die Baltiese lande. Baie ander betogings het gevolg, waaronder dié teen die beplande bou van 'n moltreinstelsel, en steeds het burgers dit duidelik gestel dat hulle ten gunste van Letlandse onafhanklikheid was. Ter geleentheid van die 50ste jubileum van die Hitler-Stalin-ooreenkoms (dikwels ook Molotof-Ribbentrop-verdrag genoem) het betogers in 1989 'n menseketting voltooi wat oor 'n afstand van byna 700 kilometer vanuit Tallinn via Riga na Vilnius gestrek het.

Ná die Sowjet-Russiese aanval op Vilnius se televisietoring, waarin in Januarie 1991 dertien mense gedood is, het burgers in Riga barrikades opgerig om die Letlandse parlement en ander openbare geboue teen Russiese aanvallers te beskerm. Op 20 Januarie 1991 is die dokumentêrregisseur Andris Slapiṇš, sy kameraman en drie ander mense tydens 'n vreedsame betoging in Riga deur Russiese troepe doelbewus doodgeskiet.^[21]

Ná Letland se onafhanklikwording het instandhouding en opknapping van geboue en hul fasades prioriteit geniet, en Riga se argitektuur het sy vroeëre skoonheid herwin. Talle nuwe winkels, boetieke, restaurante, kroeë en kunsgalerye is geopen, en buitelandse ambassades het teruggekeer. Riga se bewoners het hul tradisionele handelsbetrekkinge met Europa en die res van die wêreld hervat. Die ekonomiese opswaai, wat eers met die ernstige resessie in 2008/2009 voorlopig tot stilstand gekom het (en in baie opsigte beperk was tot die hoofstad), het nogtans die kloof tussen arm en ryk versterk. Die gemiddelde maandelikse bruto inkomste het in 2017 €1 044 beloop.^[22]

In 1667 het die Moskouse patriarg hervormings in die administrasie en praktyke van die Russies-Ortodokse Kerk deurgevoer wat deur baie gelowiges as 'n afwyking van die regte geloof beskou is – en uiteindelik aanleiding was tot 'n kerkskeuring. Die sogenaamde Ougelowiges is in Rusland aan vervolging blootgestel, en sommige het hulle as ballinge in Riga gevestig. Hierdie Russiese immigrante het kwartiere naby die middestad bewoon en 'n heenkome as hawearbeiders gevind.

Mettertyd het ook ambagsmanne en ander beroepsgroepe 'n nuwe tuiste in Riga gevind. Geleidelik het 'n hele Russiese voorstad net buite die stadsentrum ontstaan waar Russies-Ortodokse in plaas van Evangelies-Lutherse kerkfeeste gevier is en afwykende morele waardes bestaan het. Die plaaslike boukuns het eweneens Russiese tradisies weerspieël – die Ougelowiges het oorwegend houthuise met kenmerkende versierings en kleure gebou.

Die Moskouse Voorstad is deur die eeue heen met armoede, vreemdelingskap en uitgeslotenheid verbind. In 1941 het die Duitse Nazi-besetters hier 'n ghetto vir die Joodse bewoners van Riga ingerig. Mense is vanuit die Moskouse Voorstad na die nabygeleë moordplekke vervoer waar duisendes doodgeskiet is.

Die plaaslike Grebenščikova-katedraal fungeer steeds as die geestelike sentrum van die voorstad. Hierdie sakrale gebou met sy kenmerkende goue koepel is een van die bakens van die Moskouse Voorstad wat reeds van ver af waargeneem kan word. Die welvarende koopman Alexander Grebenščikov het 'n ruim bydrae vir die oprigting van 'n kerk gegee wat sy geloofsgemeenskap waardig sou wees. Die katedraal is in 1814 voltooi en het binnekort ook as kulturele en sosiale sentrum vir Russiesprekende bewoners gedien. Sy biblioteek, wat werke vanaf die 16de eeu bewaar, is net soos die sosiale geriewe – weeshuise, skole en hospitale – deur die kerk bestuur. Die katedraal se binneruimte is met die waardevolste ikone in Riga versier waarvan die oudstes uit die 15de eeu dateer. In 1906 is die katedraal onder leiding van die argitek Schmaeling omgebou – die kloktoring in die Bisantynse styl en 'n aantal Jugendstil-elemente is in hierdie periode bygevoeg.

Die wolkekrabber, wat die Akademie van Wetenskappe huisves, is 'n tipiese voorbeeld van Sowjet-Russiese klassisisme, 'n boustyl wat tydens die Stalin-bewind gefloreer het. Die konstruksiefinansiering van die gebou (amptelik: Paleis van Kultuur en Wetenskappe), wat in 1958 voltooi is, was merkwaardig. Net ná die Tweede Wêreldoorlog was staatsbedrywe in die Letlandse SSR nog nie in staat om in die plaaslike bevolking se behoeftes te voorsien nie sodat 'n aantal privaat koöperasies van onder meer ambagsbedrywe toegelaat is. Hierdie koöperasies is eers in die 1950's genasionaliseer en volledig in die sentraal-beplande ekonomie geïntegreer.

Die wins uit hierdie nasionalisering is vir die bou van 'n nuwe wolkekrabber gebruik wat as argitektoniese huldeblyk aan kolchoseboere ontwerp is en in hulle kulturele behoeftes sou voorsien. Uiteindelik het geblyk dat die plattelandse bevolking min belangstelling vir die kulturele sentrum getoon het, en die wolkekrabber is vervolgens aan die Akademie van Wetenskappe oorgedra. Deesdae is nog steeds 'n aantal wetenskaplike instellings in die gebou gesetel.

Uit argitektoniese oogpunt is die Moskouse Voorstad as nywerheids- en werkersbuurt met sy eenvoudige houthuise en monotone woonstelblokke, wat as massabehuising opgerig is, een van die minder aantreklike buurte in Riga. Hoë werkloosheidsyfers maak van die kwartier daarnaas 'n sosiale brandpunt. Nogtans is daar – naas die wolkekrabber van die Akademie van Wetenskappe – ook sakrale geboue wat die buurt se godsdienstige geskiedenis versinnebeeld – die Russies-Ortodokse kerkgeboue Jezus baznica (opgerig in 1822) en die Grebenščikova-katedraal van 1814.

Skanste, 'n stadsbuurt met 'n oppervlakte van 214,8 hektaar en geleë aan die regteroewer van die Daugava, met Skanste iela (Skanste-straat) as sy hoofaar, is tans die modernste kwartier in Riga se middestad en die spilpunt vir nuwe ambisieuse residensiële en sakeprojekte wat in 'n terrein met voormalige privaat groentetuine verwesenlik word.^[24] Baie internasionale ondernemings en banke het hul Letlandse hoofkwartiere hier laat oprig. Skanste se infrastruktuur word aangevul deur eersterangse behuising en 'n moderne sportinfrastruktuur (waaronder Arena Riga en die Olimpiese Sportsentrum), fietspaaie, speelgronde en 'n reeks parke en ander groen ruimtes wat tans beplan word. Die buurt se elegante boukuns is ontwerp deur argitekte uit Letland, Litaue, Duitsland, Finland en Kanada.

Naas nuwe klas A-kantoorruimte en -behuising sal Riga se nuwe Museum vir Kontemporêre Kuns en die Riga Konferensie- en Konsertsentrum ook hier tot stand kom. Die laasgenoemde sal in 2021 voltooi word. Die belangrikste museum in Skanste is die Letlandse Brandweermuseum wat in 'n historiese Art Nouveau-brandweerstasie gehuisves word en in 2016 gerenoveer is. Sy versameling van uniforms en brandweertoerusting dokumenteer brandbestryding in Letland vanaf die middel-19de eeu tot vandag, maar ook die bydrae van Letlandse brandweermanne wat ná die Tsjernobil-kernramp in 1986 van die eerste noodhelpers op die ongelukstoneel was.^[25] Besoekers mag self hul vaardighede in brandbestryding toon en hul eie vuurtjie blus.^[26]

Riga se vroegste boukuns weerspieël sy oorsprong as Middeleeuse Duitse stadstigting, met geboue in die Romaanse en Baksteengotiese styl wat deur ambagsmanne en Cisterciënser-monnike uit Noord-Duitsland saamgebring is. Teen die einde van die 15de eeu het Riga se stadsbeeld die tipiese kenmerke van Middeleeuse Hansestede getoon – met 'n stadshorison wat deur drie kerktorings oorheers is.

Alhoewel gewoonlik veral Wes-Europese metropole soos Wene, Brussel, Parys of Barcelona met Jugendstil-boukuns geassosieer word, bly Riga se middestad met sowat 800 geboue, wat in hierdie boustyl opgerig en bewaar is, ongeëwenaar in die wêreld. Unesco het aan Riga se stadskern dan ook in 1997 die status van wêrelderfenis toegeken.

Juis in die tydperk toe die Jugendstil in Europa baie gewild geraak het, het Riga 'n ongekende ekonomiese opswaai beleef en onder meer danksy sy besige Oosseehawe tot die Russiese Ryk se derde belangrikste ekonomiese metropool ná Sint Petersburg en Odessa ontwikkel. Die vinnig groeiende nywerheidsektor het duisende migrante na Riga gelok sodat die bevolking teen die einde van die 19de eeu binne veertien jaar van 300 000 tot 500 000 gegroei het. Die massiewe behuisingstekort is met grootskeepse bouprojekte die hoof gebied – sowel in die middestad asook in ander stadsbuurte het talle nuwe woongeboue ontstaan. Die meeste argitekte van hierdie periode het hul akademiese opleiding in die buiteland ontvang en was sodoende vertroud met die ontwikkelinge rondom die Jugendstil-boukuns in Wes-Europa. Hulle het hul woongeboue by voorkeur volgens dié styl ontwerp.

Gelukkig was die sloping van geskiedkundige geboue tydens die Sowjet-besetting buite die finansiële kapasiteit van die plaaslike owerheid sodat hulle nie plek moes maak vir monotone Russiese woonstelblok-argitektuur nie. Maar hoe meer Riga tot 'n sosialistiese Sowjet-metropool ontwikkel het, hoe meer het ook sy historiese stadsdele in verval geraak. Eers met die onafhanklikwording van Letland het 'n ambisieuse herstelprogram begin. Die restourasiewer bly nogtans beperk tot meer gegoede woonbuurte wat aantreklik vir beleggers is. Ander Jugendstil-buurte, veral in voorstede, sal moontlik verlore gaan.

Gedurende sy vroeë fase het die Jugendstil-boukuns nog baie ooreenkomste met die historisme getoon – terwyl die konstruksie van geboue onveranderd gebly het en meestal deur simmetriese afmetings gekenmerk word, is die fasades reeds van 'n nuwe tipe dekoratiewe elemente voorsien: blompatrone, maskers en fantastiese figure.

Die eerste gebou in Riga, wat sonder twyfel by die Jugendstil-argitektuur gereken kan word, is in 1897 volgens planne van die Balties-Duitse argitek Alfred Aschenkampff (1858−1918) opgerig. Die fasade van hierdie woongebou in Audēju iela 7 toon tipiese elemente soos plantmotiewe of demoniese maskers. Die argitek Michail Eisenstein (1867–1921), die vader van die bekende Russiese rolprentregisseur Sergei Eisenstein, word by die generasie van boumeesters gereken wat groot invloed tydens die oorgangsperiode tussen historisme en Jugendstil uitgeoefen het. Eisenstein, wat sy opleiding as bou-ingenieur by die Sint Petersburgse Politegnikon ontvang het, het die meeste Jugendstil-huise in Alberta iela ontwerp wat tans by die mooiste voorbeelde van hierdie stylvorm in Europa gereken word.^[27] Sy fantasieryke figure (wat hul oorsprong dikwels in die mitologie het), reliëfs, versierings en motiewe uit die volkskuns, kleurryke teëls, gietsterheinings en groot ovale vensters gee aan Eisenstein se geboue 'n unieke karakter.

Nasionale Biblioteek van Letland (Latvijas Nacionālā Bibliotēka)

Die nuwe hoofgebou van Letland se Nasionale Biblioteek het as die laaste ontwerp van die Letlands-Amerikaanse argitek en boorling van Riga, Gunnar Birkerts (1925−2017), ontstaan wat hom in 1949 in die Verenigde State gevestig het. Hier het hy bekendheid verwerf met die Museum of Contemporary Arts in Houston (1972), die Federal Reserve Bank in Minneapolis (1972), die Corning Museum of Glass in die deelstaat New York asook die Universiteit van Michigan se biblioteeksgebou vir die fakulteit regswetenskappe (Law Library Building, 1981). Die gebou se ongewone vorm is geïnspireer deur eeue oue Letlandse volkslegendes waarin daar sprake is van 'n Glasheuwel (waarin 'n prinses as simbool van vryheid slaap) en 'n Ligkasteel (wat wysheid versinnebeeld).^[28]

Volgens oorlewering het die Ligkasteel in 'n ou meer vergaan en sou net uit die dieptes daarvan herrys as die Letlandse volk op een dag daarin sou slaag om weer meester van sy tuisland te word. Die biblioteek, waar 'n groot verskeidenheid uitstallings, konserte en ander kulturele byeenkomste gehou word, staan oop vir die publiek. Die boonste verdieping bied 'n unieke uitsig oor die historiese middestad van Riga anderkant die Daugava.

Met 'n bevolking van meer as 630 000 is Riga die grootste stedelike nedersetting in die Baltiese lande. Sy bevolking het in 1991 sy hoogtepunt van byna een miljoen bereik en sedertdien veral as gevolg van emigrasie en laer geboortesyfers gedaal, terwyl ook baie jonger gesinne hulle in omliggende nedersettings vestig. As die huidige demografiese tendense voortduur, gaan die bevolking moontlik binne vier dekades met die helfte krimp.^[29]

Volgens statistieke gegewens van 2019 is 47,1 persent van Riga se bevolking etniese Letlanders, 36,4 persent etniese Russe, 3,7 persent Wit-Russe, 3,4 persent Oekraïners, 1,8 persent Pole, 0,8 persent Litauers, 0,1 persent Romani en 6,7 persent inwoners van ander afkoms. In vergelyking met die totale bevolking van Letland (59,4 persent Letlanders teenoor 27,6 persent Russe) is die persentasie inwoners van Slawiese afkoms, wat hulle gedurende die Sowjet-besetting van Letland in Riga gevestig het, nog ietwat hoër.

Riga was in sy geskiedenis egter steeds 'n smeltkroes van tale en kulture waar Letlanders, Duitsers, Jode en Russe vreedsaam saamgeleef het en almal aktiewe elemente in 'n florerende ekonomie was. Toe Letland sy onafhanklikheid in 1991 herwin het, het inwoners, wat gedurende die Sowjet-besetting geïmmigreer het, nie outomaties Letlandse burgerskap ontvang nie. Tegelykertyd het die persentasie etniese Letlanders in Riga van 36,5 persent in 1989 gestyg tot 42,4 persent vroeg in 2011, terwyl die persentasie Russe in dieselfde periode van 47,3 tot 40,7 persent afgeneem het.

• Sint Pieterskerk, Riga

Wikimedia Commons bevat media in verband met Riga.

Amptelike webtuistes

---

• (lv) Amptelike webwerf
• (en) (fr) Amptelike Unesco-bladsy

Ensiklopediese inligting

---

• (en) Riga by Encyclopædia Britannica

Toerisme

---

• (en) Live Riga: Welcome to Riga!
• (en) Magnetic Latvia – Riga
• (en) Toerisme-inligting oor Riga op Wikivoyage