Repùbrica de Zena

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

Repùbrica de Zêna Serenìscima Repùbrica de Zêna (LA) Res Publica Genuensis ò Ianuensis
(detàggi) (detàggi)
Mòtto: Griphus ut has angit, sic hostes Ianua frangit
A Repùbrica de Zêna inte l'ànno 1789
Dæti aministratîvi
Léngoe ofiçiæ	Nisciùnn-a. I àtti ofiçiâli vegnivan scrîti in zenéize, latìn e italiàn.
Léngoe parlæ	Lìgure, Còrso, Grêgo e âtre
Ìnno	Bàsso de Zêna (ìnno de raprezentànsa)
Capitâle	Zêna
Dipendénse	Giudicâto de Torres (1259-1325) Còrsega (1284-1768) Gazàia (1266-1475) Tabàrca (1540-1742) Scîo (1347-1566) Gibelétto (1109-1302)
Polìtica
Fórma de Stâto	Repùbrica òligàrchica
Dûxe	184 Dûxi de Zêna
Òrgani deliberatîvi	Gràn Conséggio e Consegétto (da-o 1528)
Nàscita	1096
Caxón	Fondaçión da Compagna Communis e elevaçión de Zêna a lìbero comùn
Fìn	1797
Caxón	Conquista do Napolion Bonaparte
Teritöio e popolaçión
Teritöio òriginâle	Ligùria
Màscima estensción	14.000 km² into XVI sécolo
Popolaçión	600.000 into XVI sécolo
Economîa
Monæa	Lîa Zenéize[1]
Comèrci con	Inpêro bizantìn, Régno de Geruzalèmme, Egìtto, Frànsa, Fiàndre, Spàgna, Inghiltæra, Sàcro Româno Inpêro, Stâti Italién, Stâto Pontifìccio, Régno de Sicìlia
Religión e socjêtæ
Religioìn prinçipæ	Catolicêximo
Religión de Stâto	Catolicêximo
Religioìn minoritâie	Ortodoscîa, Ebraîsmo, Islàm
Màppa da Repùbrica de Zêna into 1749
Evoluçión stòrica
Precedûo da	Sàcro Româno Inpêro Régno d'Itàlia
Sucedûo da	Repùbrica Lìgure  Mónego Repùbrica Còrsa
Òua pàrte de	Itàlia  Frànsa  Tunixia  Grêcia  Ucraìnn-a  Rùscia  Turchia  Mónego  Romanîa  Libano  Giörgia
Info

A Repùbrica de Zêna (IPA: /ɾe'pybɾika de 'ze:na/, in latìn: Res Publica Genuensis ò Ianuensis; in italiàn: Repubblica di Genova), conosciûa scìnn-a-o 1528 cómme Comûne de Zêna (in latìn: Compagna Communis Ianuensis) e da-o 1580 cómme Serenìscima Repùbrica de Zêna, a l'è stæta pe setteçento ànni unn-a naçión sovrann-a e indipendente de l'Euròpa, che con alterne fortùnn-e a l'à segnòu a stöia do continénte. Réizase indipendente into 1096 (co-o sò primmo dûxe e poæ da pâtria Scimón Bóccanéigra), a Repùbrica a l'aiva dovûo combàtte cóntra Pisa e Veneçia e a s'êa espansa in tùtto o Mâ Mediterànio.

A Repùblica de Zêna, inta stöia, a l'à esteizo o sò domìnio diretto in sci segoénti teritöi: Liguria e çèrte zöne vixinn-e (tra e quæ in particolâ l'Otrazovo), a Còrscica, Gorgonn-a, Cravæa, Çipro, Scîo ò Chîo, Samo, Galata ò Pêra a Costantinopoli, Sebastopoli, Cénbalo, Soldaia e Caffa in Crimea, Moncastro ò Maurocastro into Mâ Neigro, Tann-a into Mâ Magiô (ancheu dîto Mâ d'Azov) e Tabàrca in Tunixia.

A prìmma Croxâ a l'à portòu i Zenéixi into céntro do Móndo, dónde se dȇve a lô a conquìsta de Geruzalèmme (Præpotens Genuensium præsidium), dónde acquìstan colònie e mercoéi, dónde incàscian richésse straordinâie. Dòppo a vitöia da Melòria in sce Pîza e quélla de Córsola in sce Venéçia, o Mâ Néigro o l'é praticaménte in lâgo zenéize! A Crôxe de Sàn Zòrzo a dòmina in sciô Mâ Mediterànio, e o Bànco de Sàn Zòrzo o l'ariviâ a manezâ 'n patrimònio asæ ciù grànde de quéllo de ciù inportànti cazàdde ouropȇe, che a-o Bànco domandiàn de spésso palànche e agiùtti. Asestâ in mòddo segûo in scî mónti a-e sò spàlle e lóngo e dôe Rivȇe, tra Mónego e Pòrtovénere, Zȇna a da a-o sò domìnio de tæra a fórma da Región che conoscémmo ancheu. E sò colònie, i sò contàtti inte tùtto o móndo, e sò rótte mercantîli ghe dàn quélla richéssa e quélle conpeténse che restiàn inta stöia scinn'a-a ancheu. I fæti stòrichi internaçionâli e o dovéi çercâ nȇuvi mercoéi comerciâli pòrtan i Zenéixi fȇua da-i lìmiti cazænghi do Mediterànio. Són in Cìnn-a, a-a córte di Móngoli, són a-e Canâie e a-o Càppo Vèrde, costézan l'Àfrica vèrso sùd: sorvetùtto són in Spàgna de dónde partiâ o sò çitadìn ciù famôzo pe andâ a çerca de 'na rótta nȇuva pe-e Ìndie, e in càngio o descreuviâ in Nȇuvo Móndo: l'América.

A prìmma Croxâ o l'à portòu i Zenéixi into céntro do Móndo, dónde se dȇve a lô a conquìsta de Geruzalèmme (Præpotens Genuensium præsidium), dónde acquistàn colònie e mercoéi, dónde incàscian richésse straordinâie. Dòppo a vitöia da Melòria in sce Pîza, quélla de Córsola in sce Venéçia, o Mâ Néigro o l'é praticamente in lâgo zenéize. A Crôxe de Sàn Zòrzo a dòmina in sciô Mâ Mediterànio, e o Bànco de Sàn Zòrzo o l'ariviâ a manezâ 'n patrimònio asæ ciù grànde de quéllo de ciù inportànti cazàdde ouropȇe, che a-o Bànco domandiàn de spésso palànche e agiùtti. Asestâ in mòddo segûo in scî mónti a-e sò spàlle e lóngo e dôe Rivȇe, tra Mónego e Pòrtovénere, Zȇna a da a-o sò domìnio de tæra a fórma da Región che conoscémmo ancheu. E sò colònie, i sò contàtti inte tùtto o móndo, e sò rótte mercantîli ghe dàn quélla richéssa e quélle conpeténse che restiàn inta stöia scinn'a-a ancheu. I fæti stòrichi internaçionâli e o dovéi çercâ nȇuvi mercoéi comerciâli pòrtan i Zenéixi fȇua da-i lìmiti cazænghi do Mediterànio. Són in Cìnn-a a-a córte di Móngoli, són a-e Canâie e a-o Càppo Vèrde, costézan l'Àfrica vèrso sùd: sorvetùtto són in Spàgna de dónde partiâ o sò çitadìn ciù famôzo pe andâ a scrovî 'na rótta nȇuva pe-e Ìndie, e in càngio o descreuviâ in Nȇuvo Móndo.

I rapòrti fra Zȇna e a Penîzoa Ibérica àn 'na sòlida tradiçión ch'a coménsa co-a liberaçión da çitæ de Tortôza da-i Môi da pàrte di zenéixi (1148), a pàssa atravèrso i rapòrti co-o Pòrtogàllo do rè Gioâne I e, in particolâre, co-a famìggia Zenéize Pesàgno (costrutoî de bàrchi e navegànti) pe arivâ a quéllo ch'o vȇgne ciamòu in spagnòllo “El siglo de los genoveses” (o Sécolo di Zenéixi) conpréizo a fȇa goæra ch'a l'à vìsto o prevaléi di Aragonéixi into domìnio do Mediterànio Òcidentâle e in Sardégna.

O no l'é 'n câxo chò-u Cristòffa Colónbo o foîse in Spàgna. E o no l'é 'n câxo che i Zenéixi, di quæ ciù de 'n tèrzo o vivéiva in Spàgna, da ste sò bâze, spécce da Sevìggia, manezésan i tràfeghi richìscimi che ne vegnîvan da-i teritöi do Nȇuvo Móndo che i spagnòlli stâvan conquistàndo. Pèrso o Mâ Néigro e e colònie into Levànte a caxón di Tùrchi, i Zenéixi àn capîo ch'aviéivan dovûo spostâ de 180° i sò interèsci comerciâli, gjâ i éuggi da Levànte a Ponènte cómme avéiva fæto o Colónbo e, in càngio, sostitoî e spéçie con l'argénto che, se dîva, o nascéiva in América, o luxîva a Sevìggia ma o finîva asoteròu a Zȇna.

O scìnbolo de sto procèsso chi o l'à nómme Andrîa Döia, Poæ da Pâtria zenéize, òmmo de fidùccia de l'inperatô Càrlo V, ch'o l'à saciûo zugâ con quésto gròsso flùsso econòmico e o l'à dæto a-a Repùblica risòrse econòmiche e strutûe polìtiche che són duæ scinn'a-a Napolión.

A Repùblica, inadàtta a zugâ 'na sò polìtica èstera, a vîve sciorbîa inte l'òrbita spagnòlla e a ne gestìsce e finànse pe 'n lóngo perîodo, a-o mànco scìnn-a quànde gh'é quarcösa da aministrâ. Ma e richésse spagnòlle, coscì cómme a sò poténsa, vàn amermàndo e pe l'Inpȇro Ibérico, atacòu da l'Olànda e da l'Inghiltæra, Zȇna a no sèrve ciù e a vȇgne mìssa da pàrte. Sénsa l'agiùtto spagnòllo, a Repùblica Oligàrchica a rèsta izolâ, asfìtica e esclûza da-i tràfeghi inportànti; a proviâ a fâ 'na spediçión inte l'Indonézia pe çercâ 'n âtro futûro, ma o tentatîvo o vȇgne fermòu da-i Olandéixi. Into Mediterànio a prezénsa di Barberéschi e l'incapaçitæ de poéli conbàtili, i tràfeghi che no réndan ciù perché òua tùtto gîa vèrso l'Atlàntico, i mercoéi de lóngo ciù pövei fàn in mòddo chi-â prezénsa zenéize a no l'é che l'ónbra de quéllo ch'a l'ȇa 'na vòtta. Pe de ciù, a Repùblica a se dȇve difénde da-i Françéixi a-i quæ a l'é costréita a cȇde a Còrscica, e da-i Piemontéixi che vȇuan a región pe poéi avéi 'n avertûa in sciô mâ. A Repùblica de Sàn Zòrzo a no l'é bónn-a a renovâse e a pàssa coscì i ùrtimi ténpi da sò stöia a difénde a sò indipendénsa da-i Savöia e a conbàtte pe tòcchi picìn da sò tæra con nómmi famôxi de marchezâti e principâti ma pövei e picìn cómme mandìlli. A nìnte sèrvan fæti cómme quélli do Balìlla se no sôlo cómme inùtili prȇuve d'òrghéuggio. In sciâ fìn arîva o Napolión ch'o scancèlla tùtto, o a trasfórma in Repùblica Lìgure pe pöi anétila a-a Frànsa. Pe 'n schèrso do destìn, a scancelâ l'ùrtima de Repùbliche Marén o l'é stæto un ch'o poéiva beniscìmo ȇse 'n sò fìggio: de fæti a Còrscica a l'é stæta vendûa a-i Françéixi l'ànno prìmma da nàscita do Napolión che coscì o l'é nasciûo françéize.

O mæximo argoménto in detàggio: Cónsoi da Compagna Communis, Poistæ da Compagna Communis e Duxi de Zena.

A stöia de Zêna e da sò repùblica a pœ êse ricostroîa atravèrso i anâli do Càfaro (do XI sécolo) e di outoî vegnûi dòppo ch'àn continoòu o racónto. Gràçie a ste òpere chi l'é poscìbile segoî l'evoluçión no sôlo da Repùblica ma da sò fórma de govèrno ascì^[2]. 'Na ciæa descriçión de cómme i contenporànni sentîvan a particolâ fórma d'òrganizaçión do stâto zenéize a l'è quélla scrîta da Mattê Senarga (dûxe da-o 1595 a-o 1597) into sò Discórso in sciâ çitæ e a Repùblica de Zêna^[3]:

«O no l'apartêgne a nisciùn di tréi govèrni boìn, ni a-i tréi gràmmi, notæ da l'Aristòtele, benscì o l'é 'na mescciûa de quésti, o no l'é asolutaménte 'na democraçîa, zaché o pòpolo o no gh'à nisciùn potêre, o no l'é 'n'aristocraçîa, zaché tùtti i inscrîti, ò sæ i “nòbili”, a govèrnan; no se peu ciamâla “libertæ” zaché o pòpolo o l'é giudicòu con severitæ»

Da-o pónto de vìsta da fórma de govèrno, a stöia da Repùblica zenéize a vén spartîa inti çìnque perîodi chi sótta scrîti:

• Perîodo di Cónsoli: a fórma ciù "democràtica"; a l'iniçia co l'efetîvo consegoiménto de l'indipendénsa e l'instituçión da Compagna Communis into 1099.
• Perîodo di Poistæ: pasàggio divegnûo necesâio co-o crésce de l'instabilitæ inta prìmma fórma da Repùblica. A l'é a fìn do govèrno “democràtico".
• Perîodo di Capitànni do pòpolo: pasàggio obligatöio a caxón de 'na nêuva fórma d'instabilitæ pe córpa de lòtte fra i "ranpìn" e i "mascheræ".
• Perîodo di Dûxi a vìtta: o coincìdde co-o sécolo de màscimo splendô da Repùblica, scibén ch'o l'é stæto o govèrno ciù outoritâio de tùtti.
• Perîodo di Dûxi in càrega sôlo doî ànni: l'ùrtimo da stöia da Repùblica indipendénte; inte sti ànni chi a s'é fæta ciù fòrte a fórma de govèrno aristocràtica.

De ciù, pe tùtta a sò stöia, inta Repùblica a gh'è stæta a tradiçión che o clêro o no poéiva ricrovî càreghe pùbliche^[4]. In particolâ e tàppe de l'evoluçión do Stâto zenéize, segóndo a fórma de govèrno adotâ, són e segoénti.

Perîodo	Fórma de govèrno	Anotaçioìn
1099-1129	Cónsoli	avéivan e càreghe do Stâto e di Ciæti
1130-1216	Poistæ e/ò Cónsoli di Ciæti	càreghe separæ
1217-1311	Podestà, Capitànio ò Capitànni do pòpolo
1311-1314	Vicâi de l'inperatô Rìcco VII
1314-1317	Poistæ	l'ùrtimo Poistæ no zenéize o l'é Zambellino di Bernardo, de Bréscia
1317-1318	Doî capitànni do pòpolo	diarchîa
1318-1335	Vicâi do rè Bèrto de Nàpoli
1335-1339	Doî capitànni do pòpolo	diarchîa
1339-1528	Dûxi con dignitæ a vìtta	o prìmmo o l'é stæto Scimón Bóccanéigra
1528-1797	Dûxi con dignitæ bienâle	o prìmmo o l'é stæto Oberto Cattannio Lazzao

Da segnalâ che, inte l'ùrtimo perîodo scìn a-o 1797, a repùblica a vêgne governâ ségge da dûxi ségge da governatoî foestê, quànde a l'êa sotomìssa a âtri stâti. Pe-o cùrto perîodo depoî a liberaçión da-o domìnio françéize, da-o 26 arvî 1814 a-o 7 zenâ 1815, gh'è stæto ascì 'n govèrno provizöio ch'o l'àiva cómme prescidénte Gêumo Særa.

O mæximo argoménto in detàggio: Dûxe da Repùbrica de Zêna.

A Zêna o dûxe o l'êa 'na figûa centrâle de l'ordinaménto da Repùblica, institoîa a partî da-o 23 dexénbre 1339, aprêuvo a-a crîxi do precedénte scistêma di capitàni do pòpolo, da Scimón Bóccanéigra, elezûo con dignitæ a vìtta.

O scistêma di dûxi inta repùblica mainâ zenéize o duiâ scìn a-a fìn da stöia da repùblica aristocràtica, avegnûa into 1797 con l'invaxón napoliònica e a creaçión da Repùblica Lìgure. De ciù quésto perîodo se pœ divìdde inte âtri doî intervàlli: defæti, co-a rifórma de Drîa Döia do 1528, cómme za acenòu, s'êa pasòu da 'n scistêma a dûxi con dignitæ a vìtta a avéi dûxi elezûi ògni doî ànni. A ògni mòddo quésta càrega a l'è stæta storicaménte spartîa tra dötræ de famìgge ciù inportànti da çitæ; sorviatùtto i Fregoso (con 13 dûxi, sôlo into perîodo da dignitæ a vìtta), i Adorno e i Döia.

A livéllo de tìtolo pe tànto ténpo o Dûxe de Zêna o vêgne conscideròu cómme o dùcca da çitæ, e dónca sotostànte (pe-o ciù fórmalménte) a l'Inpeatô do Sâcro Româno Inpêro, sotomisción formâle ch'a finiâ co-o Zane Françesco Brignoe, gràçie a 'na rifórma di tìtoli co-a quæ i Dûxi saiàn conscideræ pægi a tùtti i âtri càppi de stâto. De ciù, scìn a-a sò cesión a-a Frànsa do 7 zùgno 1746 e da l'elevaçión de quésto teritöio a-o ràngo de régno, i Dûxi avéivan o tìtolo de rè da Còrsega ascì, dónca êan ofiçialménte "Dûxe e Rè da Còrsega".

• 
  O Pâxo, vìsto da ciàssa Matteotti
• 
  O Salón do Gràn Conséggio
• 
  O Salón do Consegétto (quéllo de stæ)

Quésti doî òrgani són stæti institoîi ànche lô co-a rifórma do 1528 vosciûa da Drîa Döia, o quæ o l'avéiva incaregòu 12 riformatoî de creâ 'n nêuvo scistêma de govèrno pe garantî 'na magiô stabilitæ a-a Repùblica de Zêna. Prìmma de tùtto o vêgne cangiòu o nùmero di abèrghi, aomentòu da 23 a 28 con l'amisción de 5 cazàdde de nobiltæ ciù recénte: i Giustinién, i Promontöio, i Sòuli, i De Frànchi e i Di Fornæ, òua scrîti a-o Liber Nobilitatis Genuensise^[5][6].

Riformòu o scistêma di abèrghi saián dónca introdûti i doî Conséggi, conpòsti da raprezentànti a dignitæ anoâle, che fonçionâvan a-a segoénte manêa^[5]:

• o Gràn Conséggio o l'êa formòu da 400 conponénti, estræti a sòrte tra l'elénco di scrîti a-o lìbbro da nobiltæ e o se riunîva inta sâla prinçipâ do Pâxo, dîta pròpio Salón do Gràn Conséggio.
• o Consegétto o l'êa pe cóntra conpòsto da 100 ménbri, estræti a sòrte tra i raprezentànti do Gràn Conséggio, e o dispónéiva de doî divèrsci saloîn pe-e riunioîn. Defæti, de stæ, o se riunîva inte 'na sâla do Pâxo afaciâ vèrso nòrd, dîta "Consegétto de stæ", méntre d'invèrno o se spostâva inte 'n âtra, espòsta a sùd e dónca ciù câda, dîta "Consegétto d'invèrno".

I conponénti do Gràn Conséggio avéivan ànche o conpîo de elêze, da quànde a sò càrega a l'èa divegnûa bienâle, o Dûxe^[7], o quæ o saiâ afiancòu da doî grùppi de consegê. O prìmmo o l'êa formòu da 8 senatoî, e o l'avéiva fonçioîn legislatîve, méntre o segóndo, conpòsto de 8 procuæ, o l'avéiva sorviatùtto fonçioîn de gestión finançiâia. Conpletâva l'ordinaménto giurìdico da Repùblica de Zêna o sò prinçipâ òrgano giudiçiâio, o Magistrâto di Màscimi Scindicatoî, o quæ o l'avéiva l'inportànte conpîo de controlâ che tùtti i âtri òrgani governatîvi rispetéssan a lézze^[5].

Depoî l'introduçión de quésta rifórma ghe saián çèrtidùn novitæ (prezénpio into 1547 co-a rifórma do Garibetto ò co-e leges novae do 1576)^[8][9], ma se tratiâ prinçipalménte de cangiaménti con rigoàrdo a-i mòddi de eleçión a-i conséggi ò a-a conpoxiçión di lìbbri da nobiltæ, méntre a strutûa òrganizatîva da Repùblica restiâ fondamentalménte a mæxima scìn a-a chéita da repùblica aristocràtica, avegnûa into 1797^[10].

O fæto l'é che Zêna inte quélli ténpi a fâva, e a frequentâva asæ o tràfego de mercançie into levànte, e a posedéiva in sce l'îzoa de Cîpro a çitæ de Famagósta, a posedéiva l'îzoa de Scîo, e a çitæ de Pêra, e into Mâ Pòntico (Mâ Néigro) ò sæ into pónto Eosîno ciamòu da-a génte Mâ Magiô a posedéiva a tæra ciamâ Samàstro, ch'a l'é inte l'Anatòlia, inte quélla pàrte che i Latìn ciàman Pònto e Bitìnia, e da-arénte a-o sciùmme Parthémio ciamòu da-i antîghi Amìstris, a posedéiva inta Tàorica Chersonésso (a Crimêa), che quélli vegnûi dòppo àn ciamòu Tartàia e Gazàia, o Cébalo, Soldàia, Càffa, e a Gòthia (Dâcia), ch'o l'é o pàize abitòu, segóndo quéllo che dîxe i abitànti mæximi ò sæ quéllo che rèsta de l'ezèrcito chò-u Gofrêdo de Bogión o l'à portòu in Tæra Sànta, e o parlâ da génte de Gòthia o gh'à ancón de scimilitùdini co-a léngoa françéize, e inta Palùdde Meòtide (Meòçia), ò sæ into mâ da Tària a posedéiva a tæra de Tànn-a da-arénte a-a fôxe do sciùmme Tànai, ch'o l'é quéllo ch'o fa da confìn fra l'Àzia e l'Ouröpa. E inta tæra ciamâ o Cöpa, inte quélla palùdde ascì, a gh'avéiva giurisdiçión, e inte tùtte e sorvedîte tære a sò presénsa a l'êa asæ grànde, cómme féugge de l'èrbo ch'a l'êa a Repùblica, e se trafegâva ascì in Scinöpi (Scinöpe), in Trapezónda (Trebizónda), in Savastòpoli (Sebastòpoli), e into Bòsforo, e co-i Scignôri de quélli pòsti a Repùblica a gh'avéiva inportànti acòrdi, e dapertùtto a ghe mandâva Cónsoli, scrivén, e âtri ofiçiâli.

• Caffao da Rustego de Caschifelon, Annæ do Caffao e di só sucesôî (1099-1293), Zêna, 1109-1293. Véddi ascì [chi]
• Aostìn Giustiniàn, Castigatissimi Annali di Genova, Zêna, 1537.
• Òbèrto Fugétta, Delle cose della Repubblica di Genova, Zêna, 1575.
• Iàcopo Bonfadio, Gli Annali di Genova. Dal 1528, che recuperò la libertà, fino al 1550, Zêna, 1586.
• Antönio Rocatagiâ, Annali della Repubblica di Genova di Antonio Roccatagliata, dall'anno 1581 sino all'anno 1608, Zêna, 1608 (1° ed. a stànpa do 1837).
• Féipo Màia Cazón, Annali della repubblica di Genova del secolo decimosesto, Zêna, 1758.

• (IT) Giunio Carbone, Compendio della storia Ligure dall'origine fino al 1814, 2 vol., Zêna, Emanuelle Carbone e C., 1837.
• (IT) Agostino Olivieri, Monete e medaglie degli Spinola, Zêna, co' tipi del R. I. de' sordo-muti, 1860.
• (IT) Federico Donaver, Storia di genova, Zêna, Renzo Tolozzi Editore, 1965.
• (IT) Domenico Castagna, Genova nella storia, Zêna, Lala, 1971.
• (IT) Michelangelo Dolcino, Storia di Genova nei secoli: duemila anni di civiltà ligure, Zêna, Pirella, 1974.
• (IT) Federico Donaver, Storia della Repubblica di Genova, Zêna, Mondani, 1975.
• (IT) Gino Benvenuti, Storia della Repubblica di Genova, Milan, Mursia, 1977, ISBN 88-42-58634-X.
• (IT) Claudio Costantini, La repubblica di Genova, Turin, UTET, 1986.
• (IT) Enrico Basso, Genova: un impero sul mare, Càgiai, CNR, Istituto sui rapporti italo-iberici, 1994.
• (IT) Franco Maria Ricci, Repubblica di Genova, Milan, 1999.
• (IT) Teofilo Ossian De Negri, Storia di Genova: Mediterraneo, Europa, Atlantico, Firénse, Giunti, 2003, ISBN 88-09-02932-1.

• Crôxe de San Zòrzo
• Zêna
• Genovìn
• Pòsta de Zêna
• Repùbrica de Piza
• Repubbriche mainæ

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Repùbrica de Zena

V · D · M Repùbrica de Zêna
Scìnboli	Balìlla · Bàsso de Zêna · Crôxe de Sàn Zòrzo · Griphus ut has angit, sic hostes Ianua frangit
Giögrafîa	Ligùria - Dipendénse: Còrsega · Gazàia · Gibelétto · Nöi · Scîo · Sucælo - Colònie: Càffa · Cénbalo · Gàlata · Moncàstro · Sâmo · Soldàia · Tabàrca · Tànn-a
Stöia	Compagna Communis · Tratâto do Ninfêo · Tratâto co-i Tàtari · Repùbrica Lìgure (Convençión de Monbèllo) · Repùbrica Zenéize
Stöia militâre	Marìnn-a Zenéize · Tôre zenéixi in Còrsega - Batàgge: Melöia · Scîo (1319) · Zêna (1800)
Govèrno	Cónsoi da Compagna Communis · Cónso di Ciæti · Poistæ da Compagna Communis · Dûxe da Repùbrica de Zêna (lìsta di dûxi) · Pâxo · Collegium Jurisperitorum - Anbasciatoî: Britànichi · Spagnòlli - Relaçioìn: Stâti Unîi
Economîa	Bànco de Sàn Zòrzo · Monetaçión zenéize (Lîa zenéize, Petachìnn-a, Zenoìn) · Maónn-e (M. de Scîo) · Pòsta de Zêna
Coltûa	Anâli do Càfaro · Cazàsse · Confêugo · Léngoa lìgure · Màppa zenéize · Vìsta de Zêna
Nobiltæ	Abèrgo di Nòbili - Famìgge: Çigâa (D'Àste) · Döia · Giustiniàn (Bànca · Lòngo)
Çitén zenéixi	Dûxi · Esploratoî · Poêti - Véddi ascì: Çitén da Repùbrica de Zêna

Contròllo de outoritæ	VIAF (EN) 134514056 · GND (DE) 4020185-5 · BNF (FR) cb11931556q (data) · WorldCat Identities (EN) 134514056