Orka

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

D'n orka (Orcinus orca) of zweerdwalvès is 'ne groete zwart-mèt-witten dolfijn, dee d'n einege vertegewoordeger is vaan 't geslach Orcinus en in alle wereldzieë veurkump. Daomèt is 'r nao de mins 't meis verspreid zoogdier. D'n orka daank zie succes veurnaomelek aon zien umvaankriek dieet: heer kin de meiste vèsse en zelfs kleiner ziezoogdiere ete en vertere.

Orka's zien gemekelek te herkinne aon hun zwart-witte kleure; ederen orka heet zien eige kleurepetroen woeraon de bieste ziech oonderein herkinne. Ze zien zwoer en gedrónge oet, en höbbe 'n opvallende rögkvin, die 't bies ziene naom zweerdwalvès gegeve heet. Mennekes weure gemekelek 9,5 meter laank en 6 ton zwoer (mèt oetsjeters tot euver de tien ton!), vruiwkes hole 8,5 meter en 5 ton. De startvin vaan d'n orka is groet en roond - oongebrukelek binne de dolfijne. Vruiwkes hole gemiddeld 'ne leeftied vaan 50 jaor, veur mennekes moot me mer daarteg jaor rekene. Sommege exemplaire koume dao evels wied bovenoet.

Orka's koume zoewel in residente es in trèkkende grópe veur. Bij de residente grópe hiers 'n taomelek streng hiërarchie. De basiseinheid is de femilie, die door 'n matriarch en häör aofstammelinge gevörmp weurt. De matriliniair femilie weurt in vrouweleke lijn veurtgezat (de kinder vaan de zäöns goon bij 'n ander familie hure) en ze blijf intak tot 't vruiwke störf. De femilies blieve es regel intak; 'n inkel bies verliet de gróp allein tijdelek (veur huugstes e paar oor) um te pare of um ete te zeuke, en oetsleting vaan e lid kump veur zoewied bekind neet veur. E paar femilies same vörme 'n sjaol. De gemiddelde sjaol besteit oet 18 bieste; de groets bekinde sjaol had 49 exemplaire. De bieste oet ein sjaol spreke es regel 'tzelfde dialek (zuug oonder) en bestoon oet verwante femilies; woersjienelek de reste vaan 'n door aofsterve vaan 'n matriarch oetereingevalle femilie. De versjèllende femilies binne 'n sjaol goon dèkser oeterein, veur daog of weke, veural um te fouragere. E paar sjaole groepere ziech tot 'ne clan; de clan is te definiëre es 'n verzameling verwante sjaole die noe en daan mètein optrèkke. Clans spreke dezelfde taol. Gans bovenaon steit de gemeinsjap, 'n tamelek losse einheid vaan e paar clans (soms mer eine) die in 'tzelfde gebeed leve en noe en daan mètein optrèkke. Ze zien neet noedzakelek taolkundeg en genetisch aonein verwant.

Dees klassering gelt veur neet-residente populaties in minder maote; bij die geit de organisatie neet väöl wijer es tot op sjaolnivo.

Wie wel mie walvèsse höbbe ouch de orka's walvèssezaank, klik- en fluitgeluier die veur communicatie of veur speul bedoeld zien. Euver 't algemein make de residente soorte 't meiste geluid; dit kump doortot die bieste mier sociaol interactie höbbe es trèkkende exemplaire. Daobij jaoge de trèkkers väöl op ziezoogdiere, woebij ze stèl mote blieve veur neet gehuurd te weure. Wie heibove gezag höbbe de residente exemplaire per sjaol versjèllende zange. De variatie in de versjèllende orkazange euver de ganse wereld is wel ins vergleke mèt die tösse 't Nederlands en 't Duits. Alles wijs drop tot 't orkaleed in de vreuge kindertied vaan mojer op keend weurt euvergedraoge.

Orka's jaoge veural op vès. De residente grópe doen dat oetsletend, de trèkkers höbbe ouch ander ziezoogdiere op 't menu stoon. 't Aontal soorte wat d'n orka kin ete is hendeg hoeg, gewuunlek it 'nen orka roond de daarteg soorte vès. Tonien en zalm zien favoriet; de soorte in de Noordeleke Atlantische Oceaon ete ouch väöl hiering. De trèkkers jaoge op ziehun, op zieliewe en op ander dolfijne. 'nen Inkele kier kump kannibalisme veur; de orka's mote daan wel e chronisch veujseltekort höbbe.

Door 't divers dieet is d'n orka hendeg succesvol; woe mer vès zwump kint heer euverleve.

Tot aon de jaore zesteg waor 't bies neet geleef bij de mins, en woort 't väöl bejaog. Door zien opkoms in dolfinaria, te danke aon zien intelligentie die binne de walvèsachtege allein veur de toemeleer oonderdeit, is dao dudelek verandering in gekoume. Hiel bekind woort de film Free Willy, mèt 'nen orka in de hoofrol.

Op de pazjena Orcinus orca van Wikimedia Commons zeen media gerelateerd aan dit óngerwerp te vènje