Inslaagkrater

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

'nen Inslaagkrater is e bassin op 't oppervlak vaan e hiemelliechaam, oonstande door inslaag vaan 'ne meteoriet. Es regel is zoe'ne krater umgeve door e rinkgebergde; soms steit binnenin ouch 'ne piek. Inslaagkraters zien op bekaans eder vas hiemelliechaam in 't Zonnestèlsel te vinde, aofgezeen vaan komete. Sommege zitte vol demèt (beveurbeeld de Maon), op aandere moot me ze mèt 'n boezjie goon zeuke (wie op Eerd). Dat heet oetereinloupende oerzake.

Objekte in 't Zonnestèlsel drejje in hun eige baone en rake ziech oonderein miestal neet. Echte planete höbbe daobij genoog zwuurtekrach um de baon vaan planetoïde aof te buige. Toch geit 't soms fout en raak e projectiel - miestal e kleineke - e groeter liechaam. Wienie dat liechaam 'nen atmosfeer heet, zal 't door vrieving mèt de loch al ietot 't de groond raak gleujeteg heit weure. Kleinder brokke verbranne daan (vallende staar). Raak 't de bojem deils of gans wel, daan sprik me vaan 'ne meteoriet.

Is de meteoriet groet genóg, daan zörg de combinatie vaan de enorm snelheid, groet gewiech en oppervlaak vaan de botsing veur 'n hitte-oontwikkeling: de groete kinetische energie weurt umgezat in 'n wermte die genóg is um de groond en 't projectiel te doen smèlte. Wat daan gebäört is oongeveer 'tzelfde es wienie 'ne regedröppel in 't water vèlt: iers geit 't oppervlaak door d'n hoegen drök nao oonder, daan kump aon de rand en in 't midde weer get vleujstof op. Umtot de umgevingstemperatuur evels väöl lieger is, zal de vleujende groond gaw weer stolle. Zoe raak 't 'droppel'-perces lètterlek bevrore in 't momint en blieve de umhoeggekoume deile es berg stoon.

E deil vaan de groond vluig bij inslaag vaan de meteoriet eweg. Dit materiaol verspreit ziech wie steinslaag euver de umgeving. Umtot ouch dit oonder hoeg snelheid gebäört, kinne groeter brokke daovaan zelf ouch weer veur inslaagkraters zörge.

Wie gezag höbbe sommege werelde 'n atmosfeer, die de vörming vaan klein kraters veurkump. Dat is evels neet de insegste reie boeveur d'n eine wereld mie kraters kint es d'n aandere. Ze vergoon ouch door de mieljoene jaore heer door erosie. 'n Atmosfeer beteikent ouch tot 'n hiemelliechaam weer kint. Rege en wind doen berg, en dus ouch kraters, aofsliete. Leve, zeker miecelleg leve, kin ouch vaan groeten invlood zien. En zelfs op werelde zoonder atmosfeer valle kraters nao mieljarde jaore lankzaam in, al waor 't mer doortot nui kraters dao-euverheen koume. Zoe höbbe de nuiste kraters op de Maon dèks nog 'nen dudeleke straolekrans, dewijl die vaan veer mieljard jaor aajd hunne middepiek dèks al kwiet zien.

Wijer kinne kraters verdwijne door geologische factore. Eerdsjókke, meh veural völkanisme wisse ze oet. Zoe vint me in de maonzieë väöl minder kraters es op 't hoegland, wat neet door lava is euverspeuld. Op Mars zuut me get vergeliekbaars: de kraters ligke in groete mierderheid op 't hoeger gelege zuielek haafroond.

De Eerd is gein gooj plaots um nao kraters te zeuke. De planeet heet 'n vrij diechte atmosfeer, vleujbaar water op 't oppervlak en in de vörm vaan rege, wind en hoeg oontwikkeld leve. Dit alles zal kraters binne inkel mieljoene jaore oetwisse, kleinekes zelfs binne doezende jaore (aofhenkelek vaan d'n oondergroond). De Wabarkraters in Saoedi-Arabië zien mer e paar hoonderd jaor aajd. De Meteorietkrater vaan Arizona, 1,2 kilometer groet, weurt gedateerd op 49.000 jaor. De Chicxulubkrater in Mexico, good 65 mieljoen jaor aajd, is lesteg es krater te herkinne meh is vaan groet belaank umtot me häöm in verband bringk mèt de Kriet-Paleogeengrens ('t oetsterve vaan de dinosaurusse diverse aander groete taxa). In totaol erkint d'n Earth Impact Database (EID) 190 inslaagkraters. Vaan diverse aander locaties weurt nog oonderzoch of ze mèt meteoriete te make höbbe.

De Maon zit vol mèt kraters. Me kin ze in alle aofmetinge vinde, d'n eine soms bovenop d'n aandere. Dit kump doortot de maon geinen atmosfeer heet: eder steineke kin de bojem bereike en insloon. De groetste maonkraters zien al deils mèt 't bloet oug te zien en aanders mèt 'ne gewoene verekieker. Mèt 't bloet oug zuut me beveurbeeld, veural bij vol maon, de straolekrans roontelum Tycho, 'ne 86 kilometer groete, rillatief nuie krater kortbij de zuidpool. De bèsten tied um kraters te zien is evels roond haaf maon: daan kriege de kraters roond d'n terminator (daag-nachgrens) 'nen dudeleke sjeem.

In de maonzieë gief 't wie gezag minder kraters. Dit kump doortot lavastruim vaanoet de maonmantel de lieggelege deile vaan de bojem höbbe verveers. De maon is al e paar mieljard jaor neet mie geologisch actief, meh umtot de mieste groete insleeg vreug in de historie vaan 't Zonnestèlsel waore, is 't versjèl toch significant.

Sinds de oetvinding vaan de telescoop höbbe astronome ze oetgebreid in kaart gebrach. Kraters op de maon heite nao wetensjappers (dèks, meh neet allein, astronome) of soms nao oontdèkkingsreizegers.

Mercurius liek in väöl opziechte op de maon: 'r heet geinen atmosfeer en zit ouch oonder de kraters. Ouch hei zien sommege kraters oetgewis door 'ne vörm vaan völkanisme in e wied verleie; dit völkanisme waor evels minder wiedverbreid es op de Maon. Mariner 10 brach al väöl kraters in beeld, meh MESSENGER maakde 'nen topografischen atlas vaan de ganse planeet. Kraters op Mercurius heite nao bekinde sjrievers, beeldende kunstenere en componiste oet diverse culture.

Aanders es Mercurius heet Venus wel 'nen atmosfeer, 'nen hendeg dikke zelfs (93 MPa, 90 atmosfeer). De mieste meteore make geine sjijn vaan kans um de groond te hole. Es gevolg daovaan vint me op Venus allein groete kraters. Die hawwen 't wel hiel laank oet, umtot op Venus neet zoe väöl erosie is. De rege (vaan solferzoer) verdamp ietot 'r de groond raak, zoetot erosie allein vaan de wind moot koume. Wel kint Venus völkaone; sommege daovaan höbbe 'n oongewoen uterlek boedoor me ze veur inslaagkraters zouw kinne aonzien. Kraters op Venus heite nao bekinde vrouwlui (de groeter) of drage vrouweleke veurnaome oet diverse culture (de kleinder).

Mars heet 'nen ielen atmosfeer, dee groete projectiele neet snel zal tegehawwe. Veur drei mieljard jaor waor d'n atmosfeer zwuurder en heet 't hei ouch struimend water gegeve. De rege dee toen is gevalle is evels neet genog gewees veur 't zwoer bekraterd landsjap op 't zuielek haafroond te egalisere. Op 't noordelek haafroond, wat väöl lieger ligk, vint me die kraters neet. Dit kump door de diverse groete völkaone die de planeet kint, en die in eder geval tot e paar mieljoen jaor trök nog actief waore.

Kraters op Mars drage drei soorte naome. Astronome kóste in de negentienden iew de groetste al zien ligke en meinde tot 't plateaus waore. Die kraters woorte nao len op Eerd geneump, mèt de touwveuging planitia, en höbbe die naome gehawwe. Middelgroete heite nao bekinde wetensjappers of sjrievers, dèks sciencefictionsjrievers. Kleinekes, de groete mierderheid, heite nao stei en dörper euver de ganse wereld. Sommege kraters drage nog hun veurluipege naome, dèks dee vaan e sjeep boemèt oontdèkkingsreize zien gedoon.

Ceres zit wie bekaans alle asteroïde vol mèt kraters. Ze heet 'rs evels neet zoeväöl wie verwach; dit wijs trop tot ouch Ceres vreuger geologisch actief waor. Intrèssant is de krater Occator, boe me diverse liechte vlekke kin vinde. Dit zien woersjijnelek zaajtaofzèttinge. De kraters op Ceres zien oetgebreid in kaart gebrach door 't Dawn-projek; ze zien geneump nao ougs- en plantegod(inn)e vaan euver de ganse wereld.

De maone vaan Jupiter versjèlle zier in maote vaan bekraterdheid. Io heet gaaroet gein inslaagkraters. Dit kump umtot dees maon extreem geologisch actief is, mèt völkaone die constant solfer spuite en zoe 't oppervlak vernuie. Op Europa vint me 'rs mer e paar; mesjiens is de koors vaan wateries neet kaajd genóg en weurt ze noe en daan vernuid door umsmelting. De kraters op Europa höbbe naome oet de Keltische mythologie gekrege.

Ganymedes heet mie es genóg kraters. 't Vertuint e bitteke 'tzelfde beeld wie de Maon, mèt zwoer bekraterde regio's die noets zien verveers en joonger regio's die laank geleie door völkanisme zien glaadgetrokke en minder kraters kinne. 't Belaankriekste versjèl mèt de maon is tot de groond op Ganymedes veural oet wateries besteit, wat oonder dees temperature hel wie stein is en net zoe good weer kin stolle es stein. Kraters op Ganymedes zien geneump nao gode oet 't aajd Egypte, Mesopotamië en 't Kortbij Ooste.

Callisto tot slot zit ech oonder de kraters; 't oppervlaak liekent dao noets te zien verveers. D'n eine kump dao bovenop d'n aandere; 't oppervlak zit zoe vol tot edere nuie krater 'nen awwe zal oetwisse. Kraters op Callisto heite nao godhede vaan Arctische volker.

Titan heet zienen eigen atmosfeer, dee nog diechter is es die vaan de Eerd. Daobij regent 't op Titan vleujbaar methaan en is de maon ouch nog ins geologisch actief. Me versteit tot me hei neet väöl kraters vint. De paar die me toch heet kinne vinde, zien betrèkkelek groet, in de orde vaan tientalle of hoonderde kilometers doorsnei. Ze zien geneump nao gode vaan wiesheid.

De aander maone vaan Saturnus höbbe väöl mie kraters. 't Neume weerd is veural Mimas. Hei vint me 'nen enorme krater, Herschel, dee 139 kilometer mèt, dewijl Mimas zelf koelek 400 kilometer in doorsnei is. Mimas heet d'n inslaag dee Herschel veroerzaakde woersjijnelek mer zjus euverleef.

De New Horizons-missie vaan 2015 brach opmerkelek wieneg inslaagkraters op Pluto aon 't leech. In 't geologisch aajd Cthulhu-bergland zien 'rs nog wel get te vinde, meh Sputnik Planitia zuut compleet gladgetrokke oet. Umtot 't in d'n ielen atmosfeer vaan Pluto koelek weer gief, moot de dwergplaneet geologisch actief zien, of recent nog zien gewees. Inderdaod heet me hei ouch diverse völkaon-mun kinne zien.

Op Pluto zien groetste maon, Charon, vint me get mie inslaagkraters, veural op 't noordelek haafroond. Wat mèt 't zuie is gebeurd tot dao sjijns de kraters zien oetgewis, is nog neet dudelek. Kraters op Charon zien geneump nao personnages oet sciencefiction- en fantasyverhaole, in lijn mèt de ganse naomgeving veur Pluto en Charon.