Aristophanes

Quamquam lemma in Suda et duae Vitae anonymae nobis pervenerunt tam frivolae et fide indignae censentur ut ne annum quidem nativitatis aut mortis cognoverimus. Multo postea enim elucubratae sunt. Fontes reliqui sunt ipsa Aristophanis opera, ut parabasis Vesparum, Equitum, Nubium, Acharnensium... necnon scholia et argumenta ab editoribus antiquis subiuncta. Praeterea ex inscriptione quarti saeculi ineuntis^[1] Pandionis tribus prytanis fuisse videtur et Cydathenaeo demo tributus. De Platonis testimonio difficile dictu estː in Apologia Socratis tamquam fontem praecipuum unde philosophi accusatores iniusta crimina hauserunt Aristophanem memorat; econtra in Convivio Socratis familiarem eum facit^[2]. Admodum adulescens adhuc erat cum comoedias scribere coepit^[3] quae per alios in magnis certaminibus, Lenaeis et Dionysiis, docebantur. Iam ab initio potentis demagogi Cleonis inimicitiam sibi meruit qui eum apud consilium (boulê) accusare voluit quod in Babyloniis anno 426 a.C.n. Dionysiis doctis instituta civitatis peregrinis multis praesentibus irrisisset^[4]. An etiam peregrinitatis (ξενίας) crimen ei obiecerit, ut nonnulli tam antiqui quam moderni commentatores^[5] voluerunt, dubium est siquidem Aristophanes inscriptionis idem sit atque poeta noster. Calvum fuisse ipse indicavit^[6].

Patri Philippus nomen fuit et ipse tres filios genuisse dicebatur e quibus Araros ultimas eius fabulas docuit et postea comoedias scripsit. Alter Philippus ut avus appellabatur, de tertii nomine inter fontes antiquos non constat. Nec plura accepimus.

 

Vide etiam Index fabularum Aristophanearum

• Acharnenses, Ἀχαρνεῖς, 425 a.C.n. Lenaeis producta
• Equites, Ἱππεῖς, 424 Lenaeis
• Nubes, Νεφέλαι
• Vespae, Σφῆκες, 422 Lenaeis
• Pax, Εἰρήνη, 421 Dionysiis
• Aves, Ὄρνιθες, 414 Dionysiis
• Lysistrata, Λυσιστράτη, 411 forsitan Lenaeis
• Thesmophoriazusae, Θεσμοφοριάζουσαι, 411 forsitan Dionysiis
• Ranae, Βάτραχοι, 405 Lenaea, iterum 404 vel 403
• Ecclesiazusae, Ἐκκλησιάζουσαι, inter 393 et 391, in quo verbum longissimum reperitur: Lopado­temakho­selakho­galeo­kranio­leipsano­drim­hypo­trimmato­silphio­karabo­melito­katakekhy­meno­kikhl­epi­kossypho­phatto­perister­alektryon­opto­kephallio­kigklo­peleio­lagōio­siraio­baphē­tragano­pterýgōn
• Plutus, Πλοῦτος, 388

Tituli fabularum plerumque chori compositionem indicant.

Non tantum Atheniensibus risum movere studebat Aristophanes sed etiam politicis et litterariis^[7] controversiis sui temporis interveniebat. Pleraeque comoediae servatae saeviente bello Peloponnesio scriptae sunt et Aristophanes indeficiens pacis propugnator^[8] erat (Acharnenses, Pax, Lysistrata )ː rusticanos et agricolas quos amabat et qui bello maxime laborabant in comoedias suas inducere atque cum demagogis^[9] ceterisque imperialismi et belli fautoribus pugnantes ostendere solebat. In primis popularium ducem Cleonem ludibriis conviciisque lacessere non desinebat (Equites aut Vespae ubi Philocleon -"Cleonis amicus"-, senex iudex, filio Bdelycleoni, "Cleonis inimico", opponitur) atque cum eo omnes politicos venales et corruptos. Non tantum bellum Cleoni obiciebat sed etiam stipendium pauperibus civibus datum ut iudicare vellent (nam Athenis iudicia e iuratis sorte ductis constabant). Ita e publico vivere adsuescebantur et sycophantae - homines privati qui pro civitate alios cives in ius sponte sua arcessebant atque si vicissent praemia accipiebant quia accusatores publici tum nondum erant- plures et ditiores in dies fiebantː odium sycophantarum paene in omnibus fabulis exprimit^[10]. In Vespis Aristophanes hunc litigandi iudicandique furorem populum inficientem vituperabat quem adhuc in Avibus memorabat^[11]. Adversus factiones concordiam extollebat et adversus Graecas civitates inter se bellum gerentes societatem omnium contra barbaros.

Non tantum belli miserias et stultitiam denuntiabat sed omnes pacis voluptates cantabat, edendi bibendique voluptatem, stuprandi pedendique voluptatem, saltandi voluptatem... omnes voluptates quibus rustici in praediis fruebantur et quae cum Dionysi dei cultu coniungebantur. Ita Dicaeopolis postquam indutias a Lacedaemoniis sibi impetravit Dionysia rustica celebrare statim incipit^[12].

 

Ut qui veteres Athenienses olim Persas e Graecia expellentes laudare non desinebat^[13] Aristophanes omnes novitates tam in litteris quam in educatione aut musica respuebat aut saltem respuere simulabat. Ita sophistas et Socratem tamquam res inutiles docentes atque iuventutis mores corrumpentes reiciebat (Nubes et iam Daetales hodie deperditae). Musicam et dramata Euripidis quoque qui a vetere tragoediae forma aliquantulum aberraverat increpabat. Eius versus parodice imitari solebat et ipsum ter in comoedias ut personam ridiculam induxit (Acharnenses, Thesmophoriazusae, Ranae). In Ranis certamen de poesis tragicae palma in Inferis fit et Dionysos deus Aeschylum eligit quem secum in terras reducat. Secundae Sophocli dantur. Praecipua ratio cur Aeschylum Euripidi anteponat ita redditurː homines qui Marathone pugnaverunt virtute et animo meliores fuerunt quam Euripidis auditores^[14]. Ipse Aristophanes comicae arti suae non minus quam tragico generi moralem civium educationem vindicabat^[15]. Fortasse non tam Euripidi inimicus erat quam poeta maxime noto impugnando risum facilius moturum arbitrabatur^[16]. Item Vespis exeuntibus novum saltandi genus deridebat^[17].

Utopias quoque excogitando describendoque gaudebat quo nec demagogi nec sycophantae admittantur^[18]. Ita novam civitatem apud aves (Aves) condidit aut genus communismi (Ecclesiazusae) aut mundum ubi omnes hoùines boni et divites fierent (Plutus) spectatoribus proposuit. Non tamen utopista dici potest quia non serio sed ridendi causa omnia ista proponebat.

Omnibus risus incitamentis quidem utebatur in gestibus, scaenicis inventionibus, vestibus, personis ceterisque utensilibus; quae omnia aut raptim a scholiastis memorantur aut deperdita sunt. Alia pars Aristophaneorum iocorum evanuitː nam homines coaevis quidem notos (nonnumquam inter spectatores sedebant) sed nobis omnino ignotos irridere solebat. Et cum intelligimus isti ioci modernis frigidi et insulsi videntur ut cum Euripidi matrem holera vendentem non semel obicit^[19]. At verborum inventione mire excellebat. Usque ad scatologicos et obscaenissimos iocos in trimetris iambicis descendebat (quod Dionysi festis accomodatum erat) et paulo post ad purissimam aethereamque poësim lyricam surgebat ut in choralibus Avium carminibus. Nova verba ut faber cudebat, exempli gratia illud longissimum in Ecclesiazusis supra memoratum sed et multa alia. Tritas locutiones quoque novabat dum in verbi exspectati locum verbum inexspectatum substituit^[20]. Genus dicendi tragicum libenter imitabatur aut veros versus tragicos (in primis Euripideos) textui parodice inserebatː ita dum humilibus rebus magnifica et pomposa verba adhibet risum movebat^[21]. Dialectos etiam ad ridendum imitatus est, Megarensium et Boeotiorum in Acharnensibus, Lacedaemoniorum in Lysistrata. Et fictitium Persam Pseuddartaban nomine pseudopersice barbarizare in ecclesia fecit^[22]. Tam verborum praestigiis quam sordidissimis iocis ad excrementa spectantibus inclitum Francogallicum scriptorem Franciscum Rabelaesum velut praenuntiasse videtur.

Quarto saeculo textum Aristophaneum nonnumquam corruptum aut interpolatum (minus tamen quam tragoediae eiusdem aetatis) sine critica describebatur et inter lectores divulgabatur. Primi Alexandrini eruditi e variis exemplaribus in magna bibliotheca repertis textus traditionem tertio et secundo saeculo a.C.n. emendarunt. Euphorion quidam primus memoratur sed textus quem hodie legimus grammatico Aristophani Byzantio plurimum debet qui editionem criticam et omnibus acceptam posteris tradiditː orthographiam stabilivit, partes lyricas in strophas et versus (côla) divisit, comoedias singulas argumento instruxit^[23]. Per Callistratum discipulum scholiis quoque aliquid contulit, in quibus Aristarchi nomen quoque memoratur. Locupletissimus vero commentator (nomen eius circiter septuagies in scholiis legitur) Didymus quidam primo saeculo a.C.n. floruit. Aetate Romana Symmachus paucas e 44 comoediis cum commentariis ad usum scholarum selegit, quae solae supersunt. Quae editio e capitalibus in unciales litteras transcripta ac deinde ex uncialibus in minusculas atque e voluminibus in codicem translata archetypum duorum vetustissimorum exstantium manuscriptorum praebuit hoc est Ravennatis decimi saeculi exeuntis et Veneti undecimi saeculi^[24]. Archetypus ipse nono saeculo exaratus creditur, tum cum litterarum humaniorum renascentia Byzantii floruit. Nonnulla fragmenta antiquitus exarata in papyro servantur (III-V saec.), textum manuscriptis iam notis similiorem praebentes.

Post quartum saeculum, quia cum aetate sua nimis coniuncta erant et tum novum comoediarum genus comoedia nova dicta florebat, Aristophanis opera in theatris non iam docebantur. Nec Romani poetae Arisophanem sed Maenandrum Latine verterunt. Aetate Romana opusculum Plutarcho attributum^[25] Maenandrum Aristophani praelatum adhuc ostendebat. Sequentibus vero saeculis Aristophanes lectoribus non caruitː ita Christianus scriptor Iohannes Chrysostomus Aristophanis opera dilexisse atque secum circumferre fatebatur. Sic inexspectate satis non Menander sed Aristophanes Medium Aevum evasit. Post Renascentiam temporibus modernis non magni aestimabatur nec imitatores habuit praeter quod Iohannes Racine in Les Plaideurs iudicii scaenam e Vespis sumpsit. Vicesimo rursus saeculo inventionis libertas et ubertas laudabantur et plures comoediae in scaena secundam vitam vixerunt.

 

• Editio princeps Graeca Venetiis anno 1498 apud Aldum Manutium in lucem prodiit praeter Lysistratam et Thesmophoriazusas quae primum Florentiae apud Philippum Iuntam anno 1515 editae sunt.
• Aristophanis Comici quae supersunt opera. Recensuit Fredericus H. M. Blaydes, Halis Saxonum, 1886 (Introductio et notae Latine)
• Berglerus, Stephanus et Dukerus, Carolus Andreas. Aristophanis Comoediae Undecim, Graece et Latine. Lugduni Batavorum: apud Samuelem et Ioannem Luchtmans, 1760.
• Alan H. Sommerstein, The comedies of Aristophanes (12 vol.). Warminster, Aris and Phillips, 1980-2002.

• P. Boudreaux, Le texte d Aristophane et ses commentateurs, ouvrage revu et publié après la mort de l'auteur par G. Méautis (Bibliothèque des Écoles françaises d'Athènes et de Rome, fasc. CXIV), de Boccard, 1919 Recensio critica Altera recensio critica
• Victor Coulon, Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas, Argentorati, 1907
• Fr. Dübner, Scholia graeca in Aristophanem cum prolegomenis grammaticarum, Parisiis, 1877
• Wilhelm Meiners, Quaestiones ad scholia Aristophanea historica pertinentes, Halis Saxonum, 1890
• Adolf Römer, Studien zu Aristophanes und den alten Erklärern desselben, Lipsiae, 1902
• O. Schneider, De veterum in Aristophanem scholiorum fontibus commentatio, Stralsund, 1838

• Adolfus Brinkmann, De anacoluthis apud Aristophanem capita quinque, Halis Saxonum, 1882
• Alfredus Croiset, De Personis apud Aristophanem, Lutetiae, 1873
• Guilielmi Dindorfii de Aristophanis fragmentis dissertatio I, Lipsiae, 1829
• Ernestus Droysen, Quaestiones de Aristophanis re scaenica, Bonnae, A. Marc, 1858
• Hubertus A. Holden, Onomasticon Aristophaneum sive index nominum quae apud Aristophanem leguntur. Cantabrigiae, 1902
• Carolus Holzinger, De verborum lusu apud Aristophanem, Wien, Verlag der Theresianischen Akademie, 1876
• Joannes Iltz, De Vi et usu praepositionum apud Aristophanem : dissertatio inauguralis philologica, Halis Saxonum, 1890
• Franciscus Krause, Quaestiones Aristophaneae scaenicae : dissertatio inauguralis, Rostochii, 1903
• Fridericus Leo, Quaestiones Aristophaneae, Bonnae, 1873
• Ferdinandus Petri, De Enuntiatorum condicionalium apud Aristophanem formis et usu, Halis Saxonum, 1887
• F. L. Marcou, De choro et carmine lyrico apud Aristophanem, Lutetiae, 1859
• Aemilius Schinck, De interiectionum epiphonematumque vi atque usu apud Aristophanem, Halis Saxonum, 1873
• Rudolphus Schnee, De Aristophanis codicibus capita duo, Halis saxonum, 1876
• Hermann Steurer, De Aristophanis carminibus lyricis, Strassburg, 1896
• Vilelmus Uckermann, De Aristophanis comici vocabulorum formatione et compositione, Marpurgi, 1879
• J. Van Leeuwen, Prolegomena ad Aristophanem, Lugduni Batavorum, A.W. Sijthoff, 1908
• Otto Vogelreuter, De Praepositionibus, quae cum ternis casibus construuntur, apud Aristophanem, Regimonti Borussorum, 1884
• Hermannus Waeschke, De crasi Aristophanea, Dessaviae, A. Barth, 1875

 

• Malika C M Bastin-Hammou, "La réception des Nuées d'Aristophane en France : quelques jalons", in Météôrosophistai - Contributions sur les Nuées d'Aristophane, Cahiers du GITA(19), 2015ː 143-169
  • "Anne Dacier et les premières traductions françaises d'Aristophane : l'invention du métier de femme philologue", Littératures classiques 2010ː 85-99
• Simone Beta, "Peut-on traduire «  savamment  » tout en faisant des bévues incroyables  ? Andreas Divus et son Aristophane", Anabases, 2015ː 125-138
• Brill's companion to the reception of Aristophanes (curante Philippo Walsh). Lugduni Batavorum, 2016 Nonnullae paginae apud Guglum librorum
• Cahiers de Fontenay, 17, 1979ː Aristophane : Les Femmes et la Cité.
• Maurice Croiset, Aristophane et les partis à Athènes, Lutetiae, 1906 Recensio critica Altera recensio critica
• Michèle Daumas, "Aristophane et les Perses", Revue des Études Anciennes, 1985ː 289-305
• C. W. Dearden, The Stage of Aristophanes, Londini, 1976 Recensio critica Altera recensio critica
• Loredana Di Virgilio, Le monodie di Aristofane : metro, musica, drammaturgia, Romae, 2021
• K. J. Dover, Aristophanic Comedy^{[nexus deficit]}, Londini, 1972 Recensio critica Nonnullae paginae apud Guglum librorum
• Victor Ehrenberg, The People of Aristophanes. A sociology of Old Attic Comedy. 2a ed. Blackwell, 1951 Recensio critica
• Claire Giaume, "Le chœur dans les luttes d’Aristophane. Rôle et évolution des interventions du chœur dans les scènes d’agôn chez Aristophane", Rursus, 2011
• Alessandro Grilli, Aristofane e i volti dell'eroe : per una grammatica dell'eroismo comico, Pisae, 2021
• Niklas Holzberg, Aristophanes : Sex und Spott und Politik, München : Verlag C.H. Beck, 2010 Nonnullae paginae apud Guglum librorum
• Carolus Holzinger, De verborum lusu apud Aristophanem, Vindobonae, A. Hoelder, 1876
• Ghislaine Jay-Robert, "L'espace chez Aristophane. Exemple des Acharniens, de la Paix, de Lysistrata et des Guêpes", Revue des Études Grecques, 2003ː 418-444
• Anna M. Komornicka, "Les valeurs humaines dans les comédies d'Aristophane", Pallas. Revue d'études antiques, 1992ː 267-276
• Manfred Landfester, Handlungsführung und Komik in den frühen Komödien des Aristophanes, de Gruyter, 1978 Recensio critica
• Dominique Lenfant, "Rois et tyrans dans le théâtre d’Aristophane", Ktèma, 1997ː 185-200
• Edmond Lévy "Les esclaves chez Aristophane" in Actes du Groupe de Recherches sur l’Esclavage depuis l’Antiquité, 1974ː 29-46
• Raoul Lonis, "Aristophane et les étrangers", Ktèma, 2002ː 183-194
• Douglas M. MacDowell, Aristophanes and Athens: an introduction to the plays. Oxonii: Oxford University Press, 1995. ISBN 0-19-872158-7
• Marina Marren, Plato and Aristophanes : comedy, politics, and the pursuit of a just life, Evanston, 2022.
• Paul Mazon, Essai sur la composition des comédies d'Aristophane, Lutetiae, 1904
• Peter von Möllendorff, Aristophanes. Hildeshemiae: Olms, 2002. ISBN 3-487-11487-9
• Cécile Morana-Corbel, "Le Bestiaire d'Aristophane", L'information littéraire 2003ː 42-45
  • Le Bestiaire d'Aristophane, Les Belles Lettres, 2012 [https:/,/web.archive.org/web/20180412002944/http://works.swarthmore.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1001&context=fac-classics Recensio critica]
• Francesco Morosi, Lo spazio della commedia : identità, potere e drammaturgia in Aristofane, Romae, 2021 Liber ab uctore descriptus
• Gilbert Murray, Aristophanes, a Study, Oxonii, Clarendon Press, 1933 Recensio critica
• Parker, L. P. E. The Songs of Aristophanes. Oxonii: Oxford University Press, 1997. ISBN 0198149441
• Babette Pütz , The Symposium and Komos in Aristophanes, J.B. Metzler, 2003 Nonnullae paginae apud Guglum librorum
• Leo Strauss, Socrate et Aristophane. Lutetiae: Éd. de l'Éclat, 1993. ISBN 978-2-905372-83-3 Nonnullae paginae apud Guglum librorum
• Iohannes Taillardat, Les Images d’Aristophane: études de langue et de style. Paris: Les Belles Lettres, 1965. Recensio critica
• Yves Urbain, "Les idées économiques d'Aristophane", L'Antiquité Classique, 1939ː 183-200
• Noémie Villacèque, Spectateurs de parolesː Délibération démocratique et théâtre à Athènes à l’époque classique, Presses Universitaires de rennes, 2013.

Vicimedia Communia plura habent quae ad Aristophanem spectant.

• Nicodemi Frischlini Latina versio textui Graeco iuxtaposita (1586)
• Textus operum apud Vicifontem

Aristophanis fabulae

Acharnenses · Equites · Nubes · Vespae · Pax · Aves · Lysistrata · Thesmophoriazusae · Ranae · Ecclesiazusae · Plutus