Çerkez

Çerkez
Gelhe tevahî
	c. 5.3 mîlyon
Herêmên ku lê şêniyên sereke ne
Tirkiye	2.000.000 - 3.000.000
Rûsya	718.729
Urdun	250.000
Sûrî	80.000 - 120.000
Ziman
	Zimanê dayîkê Adîgeyî, Zimanên ya din ; Tirkî, Rûsî, Erebî û Kurdî
Baweriya dînî
	Îslam ; (Sunî), bi bawerî
Têkildarên komên etnîkî
	Adîgey, Qefqasya

Çerkez wekî ji Adîgey jî tê binavkirin (bi kabardî: Адыгэхэр, bi romanî: Adıgəxər) komek etnîkîyê wekî xwecihî li bakurê-rojavayê Qefqasya ye ku xwecihê welat-herêma dîrokî ya Çerkez li Bakurê Qefqasya ye.^[8] Di encama Komkujîa Çerkezî de, ku di sedsala 19. de ji aliyê Împaratoriya Rûsyayê ve di dema Şerê Rûs-Çerkes de hat kirin, piraniya Çerkesan ji welatê xwe yên li Çerkez sirgûnî Tirkiye ya îroyîn û tevahiya Rojhilata Navîn kirin. piraniya wan îro li hev kom bûne.^[9] Rêxistina Netewe û Gelên Bê Nûnerat di destpêka salên 1990î de texmîn kiribû ku li zêdetirî 50 welatan bi qasî 3,7 milyon Çerkes li dîasporayê hene.^[10]

Zimanê Çerkesî, zimanekî bav û kalên gelê Çerkez e,^[11] û ji sedsala 17an vir ve Îslam di nav wan de ola serdest e.^[12] Çerkez ji demên kevnar ve rastî êrîşan hatiye. Eraziyê wê veqetandî li gel nirxa stratejîk e, ku civakên derve li herêmê danîbûn, di asteke mezin de nasnameya neteweyî ya Çerkez teşe kir.^[13]

Ala Çerkez ya neteweyî e û ji zeviyeke kesk pêk tê ku bi diwanzdeh stêrên zêrîn hatiye barkirin, di navendê de jî bi sê tîrên xaçkirî hatiye barkirin. Diwanzdeh stêrk diwanzdeh parêzgehên Çerkes ên dîrokî temsîl dikin: Ebxaz, Besleney, Bzedugh, Hatuqway, Kabardians, Mamkhegh, Natukhaj, Shapsugh, Chemirgoy, Ubykh, Yegeruqway û Zhaney.^[14]

Çerkez li herêmên ku lê bi cih bûne roleke mezin lîstine: li Tirkiyê, yên bi eslê xwe çerkez ji hatina xwe ve xwedî bandoreke mezin in, nexasim di Şerê Rizgariya Tirkiyê de^[15] bûne alîkar û her tim di nav elîtên îstîxbarata Tirkiyê de bûn. Hin ji;^[16] li Urdunê, wan paytext Emman ava kirin,^[17]^[18] û li welêt rola xwe didomînin; li Sûriyê, wan wek cerdevanên Hevalbendan li dijî Naziyan xizmet kirin û hîna jî xwediyê postên bilind in;^[19] li Lîbyayê, ew di cihên leşkerî yên bilind de xizmetê dikin; li Misrê, ew beşek ji çîna serdest bûn,^[20] û di dema serdestiya Mihemed Elî paşa de beşdarî jiyana karsaziyê bûn.^[21]^[22]^[23]

Çerkezîya di dîrokî ji aliyê rêveberiyên Sovyet û Rûsyayê ve li komarên îroyîn ên Adigeyê, Kabardîno-Balkarya, Karaçay -Çerkesî û Krasnodar û her wiha li başûrê rojavayê herêma Stavropolê hatiye dabeşkirin. Li gorî vê yekê, Çerkez jî ev in: Adîgeyî li Adigeyê, Kabardî li Kabardîno- Balkarya, Çerkez li Karachay-Çerkezî û Shapsug li herêma Krasnodar, tevî ku her çar jî di eslê xwe de heman gel in. Îro nêzîkî 800.000 Çerkez li Çerkesa dîrokî mane û 4.500.000 li cihên diasporyayê dijîn.

Ziman

Gotara bingehîn: Zimanê adigeyî

Li Rûsya nêzî 125.000 kesî re zimanê zikmakî ye. Li dinê zimanê zikmakiyê nêzî 500.000 kes e û li wan yên herî pir 277.000 axaftî li Tirkiyeyê dijî ne.^[24] Adigeyî di malbata zimanên qefqazî yên bakur-rojava de di şitlê zimanên çerkezî de ye. Hin zimannas adigeyî û kabardinî zarava hevşêwe zimanî çerkezî dibinîn.^[25] Zimanên dinên bi Adigeyî re malbatî henî zimanê ûbişî, ebxazî, abasinî ne.

Alfabe

а [aː]	Б б [b]	В в [v]	Г г [ɡ/ɣ]	Гу гу [ɡʷ]	Гъ гъ [ʁ]	Гъу гъу [ʁʷ]	Д д [d]
Дж дж [d͡ʒ]	Дз дз [d͡z]	Дзу дзу [d͡zʷ]	Е е [ja/aj/e]	Ё ё [jo]	Ж ж [ʒ]	Жъ жъ [ʐ]	Жъу жъу [ʒʷ]
Жь жь [ʑ]	З з [z]	И и [jə/i]	Й й [j]	К к [k]	Ку ку [kʷ]	Къ къ [q]	Къу къу [qʷ]
КI кI [t͡ʃʼ/kʼ]	КIу кIу [kʷ']	Л л [l]	Лъ лъ [ɬ]	ЛI лI [ɬʼ]	М м [m]	Н н [n]	О о [o]
П п [p]	ПI пI [pʼ]	ПIу пIу [pʷʼ]	Р р [r]	С с [s]	Т т [t]	ТI тI [t']	ТIу тIу [tʷ']
У у [w/u]	Ф ф [f]	Х х [x]	Ху ху [xʷ]	Хъ хъ [χ]	Хъу хъу [χʷ]	Хь хь [ħ]	Ц ц [t͡s]
Цу цу [t͡sʷ]	ЦI цI [t͡sʼ]	Ч ч [t͡ʃ]	ЧI чI [t͡ʃʼ]	Чъ чъ [t͡ʂ]	Ш ш [ʃ]	Шъ шъ [ʂ]	Шъу шъу [ʃʷ]
ШI ШI [ʃʼ]	ШIу шIу [ʃʷʼ]	Щ щ [ɕ]	Ъ ъ [ˠ]	Ы ы [ə]	Ь ь [ʲ]	Э э [a]	Ю ю [ju]
Я я [jaː]	I [ʔ]

Çavkanî

^ https://minorityrights.org/minorities/Turks-2/
^ Danver, Steven L. (2015). Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues. Routledge. p. 528. ISBN 978-1-317-46400-6.
^ "Kopîkirina arşîvê". Ji orîjînalê di 2 gulan 2018 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 2 çiriya paşîn 2022.{{cite web}}: CS1 maint: archived copy as title (lînk)
^ Итоги Всероссийской переписи населения 2010 года в отношении демографических и социально-экономических характеристик отдельных национальностей. Приложение 2. Национальный состав населения по субъектам Российской Федерации" (in Russian). Retrieved 5 August 2019.
^ https://www.chathamhouse.org/2019/03/azerbaijans-relations-russia-closer-default-0/4-circassian-diaspora-Jordan^{[girêdan daimî miriye]}
^ Израйльский сайт ИзРус". Archived from the original on 30 October 2013. Retrieved 8 April 2013.
^ Syrian Circassians returning to Russia's Caucasus region". TRTWorld. TRTWorld and agencies. 2015. Archived from the original on 1 June 2016. Retrieved 8 May 2016. Currently, approximately 80,000 ethnic Circassians live in Syria after their ancestors were forced out of the northern Caucasus by Russians between 1863 and 1867.
^ Minahan, James (2010). One Europe, Many Nations: A Historical Dictionary of European National Groups. Greenwood Press. r. 12. ISBN 9780313309847.
^ "International Circassian Association". Ji orîjînalê di 4 adar 2016 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 26 nîsan 2014.
^ Unrepresented Nations and Peoples Organization (1998). Mullen, Christopher A.; Ryan, J. Atticus (edîtor). Yearbook 1997. The Hague: Kluwer Law International. rr. 67–69. ISBN 978-90-411-1022-0.
^ Hewitt, George (2005). "North West Caucasian". Lingua. 115 (1–2): 17. doi:10.1016/j.lingua.2003.06.003. Roja gihiştinê 16 nîsan 2017.
^ "Главная страница проекта 'Арена' : Некоммерческая Исследовательская Служба СРЕДА". Sreda.org. 19 çiriya pêşîn 2012. Roja gihiştinê 20 tebax 2013.
^ Bashqawi, Adel. Circassia: Born to Be Free. ISBN 1543447643.
^ Gammer, Mos%u030Ce (2004). The Caspian Region: a Re-emerging Region. London: Routledge. r. 67.{{cite book}}: CS1 maint: numeric names: lîsteya nivîskaran (lînk)
^ Ünal, Muhittin. Kurtuluş Savaşında Çerkeslerin Rolü. ISBN 9789754065824.
^ Çerkeslerin MİT İçindeki Yeri
^ Hamed-Troyansky 2017.
^ Hanania 2018.
^ Tastekin, Fahim.
^ Lewis, Martin W. The Circassian Mystique and its Historical Roots.
^ Afaf Lutfi Sayyid-Marsot, "Egypt in the reign of Muhammad Ali Pasha", pp. 123–124.
^ Yunan Labib Rizk, The making of a king ^{Girêdana arşîvê 2008-08-14 li ser Wayback Machine}, Al-Ahram Weekly, 762, 29 September – 5 October 2005.
^ Goldschmidt, Arthur Jr. (2000). Biographical Dictionary of Modern Egypt. Lynne Rienner Publishers. r. 1. ISBN 978-1-55587-229-8. Roja gihiştinê 18 gulan 2015.
^ Aydın, Şamil Emre (1 kanûna paşîn 2015). ÇERKES DİYALEKTLERİ.
^ "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. 3 adar 2017. Ji orîjînalê (PDF) di 3 adar 2017 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 14 kanûna paşîn 2023.

[1] ttps://minorityrights.org/minorities/Turks-2/

[2] Danver, Steven L. (2015). Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues. Routledge. p. 528. ISBN 978-1-317-46400-6.

[3] "Kopîkirina arşîvê". Ji orîjînalê di 2 gulan 2018 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 2 çiriya paşîn 2022.{{cite web}}: CS1 maint: archived copy as title (lînk)

[4] Итоги Всероссийской переписи населения 2010 года в отношении демографических и социально-экономических характеристик отдельных национальностей. Приложение 2. Национальный состав населения по субъектам Российской Федерации" (in Russian). Retrieved 5 August 2019.

[5] ttps://www.chathamhouse.org/2019/03/azerbaijans-relations-russia-closer-default-0/4-circassian-diaspora-Jordan^{[girêdan daimî miriye]}

[6] Израйльский сайт ИзРус". Archived from the original on 30 October 2013. Retrieved 8 April 2013.

[7] Syrian Circassians returning to Russia's Caucasus region". TRTWorld. TRTWorld and agencies. 2015. Archived from the original on 1 June 2016. Retrieved 8 May 2016. Currently, approximately 80,000 ethnic Circassians live in Syria after their ancestors were forced out of the northern Caucasus by Russians between 1863 and 1867.

[8] Minahan, James (2010). One Europe, Many Nations: A Historical Dictionary of European National Groups. Greenwood Press. r. 12. ISBN 9780313309847.

[9] "International Circassian Association". Ji orîjînalê di 4 adar 2016 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 26 nîsan 2014.

[UNPO_Yearbook_1997-10] Unrepresented Nations and Peoples Organization (1998). Mullen, Christopher A.; Ryan, J. Atticus (edîtor). Yearbook 1997. The Hague: Kluwer Law International. rr. 67–69. ISBN 978-90-411-1022-0.

[Hewitt05-11] Hewitt, George (2005). "North West Caucasian". Lingua. 115 (1–2): 17. doi:10.1016/j.lingua.2003.06.003. Roja gihiştinê 16 nîsan 2017.

[:2-12] "Главная страница проекта 'Арена' : Некоммерческая Исследовательская Служба СРЕДА". Sreda.org. 19 çiriya pêşîn 2012. Roja gihiştinê 20 tebax 2013.

[:5-13] Bashqawi, Adel. Circassia: Born to Be Free. ISBN 1543447643.

[14] Gammer, Mos%u030Ce (2004). The Caspian Region: a Re-emerging Region. London: Routledge. r. 67.{{cite book}}: CS1 maint: numeric names: lîsteya nivîskaran (lînk)

[:3-15] Ünal, Muhittin. Kurtuluş Savaşında Çerkeslerin Rolü. ISBN 9789754065824.

[16] Çerkeslerin MİT İçindeki Yeri

[FOOTNOTEHamed-Troyansky2017-17] Hamed-Troyansky 2017.

[FOOTNOTEHanania2018-18] Hanania 2018.

[Monitor2-19] Tastekin, Fahim.

[Martin_W._Lewis-20] Lewis, Martin W. The Circassian Mystique and its Historical Roots.

[21] Afaf Lutfi Sayyid-Marsot, "Egypt in the reign of Muhammad Ali Pasha", pp. 123–124.

[22] Yunan Labib Rizk, The making of a king ^{Girêdana arşîvê 2008-08-14 li ser Wayback Machine}, Al-Ahram Weekly, 762, 29 September – 5 October 2005.

[Goldschmidt20002-23] Goldschmidt, Arthur Jr. (2000). Biographical Dictionary of Modern Egypt. Lynne Rienner Publishers. r. 1. ISBN 978-1-55587-229-8. Roja gihiştinê 18 gulan 2015.

[24] Aydın, Şamil Emre (1 kanûna paşîn 2015). ÇERKES DİYALEKTLERİ.

[25] "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. 3 adar 2017. Ji orîjînalê (PDF) di 3 adar 2017 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 14 kanûna paşîn 2023.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]