Vols

Dä Lemma-Titel he es jeschrieve un bochstabeet en de Sproch vum Oot.

Dit artikel is jesjrieëve op 't Völzer en sjteët i jen Hollesje sjpelling

Wappe	Kaat

Basisdaten
Provincie:	Hollesj Limburg
Wie jroeës is dat?	23,87 km²
Wie vöal lü woeëne doe?	9.599 (01.04.2016)
Lück pro kwadraatmeter:	402 Minsche pro km²
Wie huh ligk dat?	185-235 N.N.
Poskode:	6290-6295
Vuurwal:	043
Woeë is dat jenau?	50° 46' n. Br., 06° 01' ö. L.
Sjtaddeel:
Officiele website:	www.vaals.nl
Politiek
Bürjermeijster:	Reg van Loo

Oesziesj uvver Vols vanaaf d'r Völzerbersj

Vols (Holsj en Dütsj: Vaals) 'n kling sjtad en jemingde in 't mieëtst zuudoeëstelig deel va jen provins Holsj Limbursj. Direk oeëstelig doava liet de Dütsje sjtad Oche en höar vaeëdel Vaalserquartier. Vols hat 'n oppervlaak van 23,87 km² en zie hau 9.599 iwuënesj op 1 aprel 2016.

Jeojrafie en jeolojie

Vols is veur allem bekand veur d'r Völzerbersj, daeë mit 322,5 boave zieësjpegel d'r hoeëgste hujel va Holsj Limburg is. Jet wiejer va d'r top litt ooch 't bekande dreilengereck. Lang woar d'r bersj d'r hoeëgste bersj van 't Hollendsj, äwa zaer 't insel Saba in 2010 zojetridde es es beizunger jemingde va Nederland, is d'r "Mount Scenery" op dat insel officieel d'r hoeëgste top mit 'n hoeëgte van 877 boave zieësjpegel.

Mieë as tswei meljoen jöare tseruk loog Vols nag in e tsemlig plat jebeed. De floss de Maas sjtruimde doamals in de linie va Eesjde, aa jen jrens mit Wallonië, via Ieëpe en noaberdörp Viele dursj 't jebeed wat me noe 't Limburjisch Hujelland numt. Dat verangerde ziesj i de era van 't Plioceen, as de Ardenne bejós ziesj umhoeëg tse beweje. 't Landsjaf in en um Vols woeëd ooch opjehef, mit 't hujellandsjap i zudelig Limbursj as jevolg (noa erosie van de flosse en de bache). De Maas woeëd heijbei noa 't weste verlag, woa zie noe sjtruimt. Uvvrijes liet Vols natoerrümlisj in 't Vennvorland, dat tsoe de Eifel jerekend weat. 't Jitt heij krieëtaazettinge oes de jliechnamige era, wie in mieë jebeder i Limbursj en in 't aajrenzend Land va Herf. Weje 't hoeëge Jlaukoniet- en leemaadeel zint de sedimentaire aafzettinge jreunisj en kompak. Wieër liet Vols in e daal tüsje d'r Völzerbersj en d'r Sjneebersj in Oche, oeë d'r kompakde jrónk 't wasser sjlaeët dursjlas. Mieërere bache untsjprenge heij aa jene rank, wie de Sinselbach, de Zievesjbach, de Harleserbach en de Hermansbach. Zie zint alle ziebechsjkes va jen Jöal.

Dörper, jehuchter en noabarsjafter

Topojrafische kaat va jen jemingde Vaals

De jemingde Vols besjteet oes de nieëgste dörper, jehuchter en noabersjapper:

Vols
- Volsbroch
- Woofhaaf
- D'n Èsj
- D'r Roare
Viele
- Komeresj
- Gènzie
- Kotteze
- Halesj
- Mameles
- Mellesjet
- G'n Root
Lemieësj
- Aod Lemieësj
- Nüj Lemieësj
Hozelt

Demojrafie

In Vols jitt 't wie i de mieëtste anger jemingden i Zuud-Limbursj 'n bevölkeróngstserukjang. In 2004 wónde d'r 10.423 lüh i Vols, in 2008 9.809, in 2011 9.797 en hück jitt 't 9.599 iwuënesj.

Dialek en kirchsjproach

I Vols en zing noabersjafter weat Ripoarisch jekalt, en in Viele, Lemieësj en Hozelt kalt me Limbursj. De kirchsjproach woar bis d'r Tsweide Weltkreeg Dütsj. Dursjdat vöal lüj oes Dütsjland ziesj heij jevestisj hant, huuët me 't Dütsj, never 't Holsj en 't plat, nag allezeleäve vöal.

Jesjischte

'n Jrenspaal va jen Reisjsjtad Oche oes 1340

't Jronkjebeed va Vols is al lang bewoeënt. I je Vielenerbösj zint 7.000 joar ouw jraafhüjel jevónge en i Lemieësj jitt 't risjtanger va 'n Reumisje villa. Vols woeëd in 1041 oeërkóndliesj erwaeënt. D'r naam kam heij vuur in 'ne oeërkónde oeë-i keizer Heinrisj III jüter i Hozelt, Lemieësj, Viele en Mameles sjenkde aan 't Sint-Adelbertsjtif in Oche. Um d'r ungersjied tüsje de hoeëge en lieëje jrónk tse mache, woeëd 't ostlisj hoeëgjelaeëje deel Laurensbersj jenannt, dat noe e Öcher sjtadsdeel is, en 't daal woar "Vallis". I jen hückse jemingde Vols, woar 't jroeëste dörp zelf neet 't centrum; dat woar 't noaburrije Hozelt. Heij deesj me ooch reësjsjpraeëche, äwa i de vreuje middelieëwe - i d'r tsied va Karel d'r Jroeëse - deesj me dat beij 't Bokkeböschje, 'ne hujel beij jene weiler Woofhaag.

Vols loog ooch aa jen hieërbaan tüsje Oche en Mesjtreesj. Daeë waeëg is noe d'r N278, daeë i Dütsjland uvverjeet i d'r B 1. I de middelieëwe loog Vols i je Land va Hertseroa. Sjpieër jóng 't tsesame mit Hertsogdóm Limbursj, Jraafsjaf Dalheim en 't Land va Valkebersj deel oesmache van Uvvermaas, dat unger Hertsogdóm Broabant en nag sjpieër unger de Bourjondische Nedeleng veel. In 't oeëste jrensde Vols aa jen Reisjsjtad Oche. De jrenze woare jemarkieëd mit landwaeëre (sjanze) en sjtenge jrenspöalkes. Hück besjtoa nag tswantsig va de 94 exemplare. De sjanze woeëde in 1419 jejrave, um Oche tse sjütse jeje expansie va de Bourjondieësj.

I d'r Achtsigjöarige Kreeg woeëd Vols i-jenómme dursj de Sjtaatse tróppe, oeë-bei de dörpskirch jeplündert woeëd. Noa d'r Westfeliesje Vreij in 1648 woar 't neet klar, beij wem Vols jehüte, äwa in 1661 woeëd 't dörp ungerdeel va de Jeneraliteetsleng, alzoeë 't kam i Sjtaatse (Holsje) heng, oeë-noa dat ummer zoeë jeblieëve es. I d'r achtsenten jöarhóngert kame jroeëse jróppe Dütsje lutherane i Vols wónne, denn Vols loog i de relatief tolerante Sjtaatse Nederleng. De lutherane zörgde veur d'r bleuj va de textielindoestrie, en doamit ooch veur de bleuj va Vols zing economie. De mieëtste jroeëse jeboewer sjtamme oes dizze tsied. Noa d'r val va Napoleon Bonaparte, woeëd de plaatsj waeërend 't Wiener Kongres in 1813 definitief beij Nederland i-jedeeld. Oche kam beij Prüse. Van 1830 bis 1839 hoeëte Vols beij 't Belsje keunigreisj, noadat dat land ziesj in 1830 unaafhengeliesj hat erklaeët. Van 1839 bis 1919 woar d'r Dreilengereck 'ne Veerlengereck, weil 't lendsje Moresnet ziesj aa Vols jrenzde. Dat kint me nag allezelaeëve zieë aa jene Belsje ziej va jen jrens: doa zeet me in 't roeë dat 't Belsje jrónkjebeed merkieët, jeje de Dütsje jrens, e sjmaal va jrieze brikke bejrenzde sjtreif.

Ouw ansichtkaat va d'r Veerlengereck mit Moresnet

Etymolojie

D'r naam "Vols" is untsjtange in de middelieëwe en dursj de joare verengerd va "Vals" noa "Uals", "Vaus", "Voyls", "Wals", "Voels", "Waelsrt", "Baels", "Vaels", "Volsz" bis "Vols" (en in de sjtandaarsproache "Vaals"). D'r ootsnaam zouw tserukjoa noa 't Romanisje "valles", dat "daal" betseesjent.

Natoer, irfjód en weetsjaf

Veur de lokale weetsjaf is 't toerisme zieër wisjtisj. De lüh die de plaatsj bezóche, jont veur allem noa de Dreilengereck, de labyrint, de oetziesjteurme op d'r Völzerbersj. De jejend hat heij 'n sjoeëne laag. De oetziesjteurme, op Völzer ziej va jens jrens d'r Wilhelminatoerm en op d'r Belsje ziej d'r Boudewientoerm, bede oetziesj uvver Oche en plaatsj wie Jömelech en Bliebersj i de Platdütsje jemingden. I Vols jitt 't dursj 't toerisme vöal horecajelejehede.

Wieër mache vöal Dütsjers eur Hollandeinkauf in 't centrum va Vols.