Gana

Gana - respublika. Britaniya Doslıq awqamı quramına kiredi. Ámeldegi Konstituciyası 1992-jıl 28-apreldegi referendumda maqullanǵan hám 1993-jıl 7-yanvarda kúshke kirgen. Mámleket baslıǵı - prezident. Ol tuwrı ulıwma dawıs beriw jolı menen 4 jıl múddetke saylanadı hám taǵı bir múddetke qayta saylanıwı múmkin. Nızam shıǵarıwshı húkimet 200 deputattan ibarat bir palatalı parlament ıqtıyarında. Atqarıwshı hákimiyattı prezident hám húkimet ámelge asıradı.

Gana Arqa yarım shar subekvatorial regionınıń savanna hám ızǵar tropikalıq ormanlar sheńberinde jaylasadı. Jaǵa bólegi tómen, qumli, lagunalar kóp. Aymaǵınıń ádewir bólegi uzınlıǵı 150-300 m li tegislik. Orayında Ashanti (300 m) hám Kvaxu (Akvava tawı, 788 m) platoları, shıǵısında Togo tawı bar. Íqlımı - ekvatorial-musson, qubla-batısında ekvatorial ıqlım. Marttıń ortasha temperaturası 27-32°, avgust ayında 23-26°. Jıllıq jawın jaǵanıń batısı, arqa hám orayda 1000-2000 mm, jaǵanıń shıǵısı hám Akkrada 650-750 mm. Noyabr-dekabrde Sahraı Kabirden qurǵaq hám ıssı samal esip turadı. Dáryalar kóp, bosaǵalı, jawın kóp máwsimde kemeler qatnaydı. Eń úlken dáryası - Volta. Bosumtvi (34 km2, tereńligi 71 m) Ganadaǵı birden-bir kól bolıp tabıladı. Maydanınıń 10% i orman. Qımbat bahalı terekler (vava, maxagoni, utile, makore hám basqalar), jaǵada mangra putaqzarları kóp. Haywanlardan pil, arıslan, buǵı, gippopotam, sırtlan, maymıl, kiyik, qus, jılan (kobra, mamba), shıbın-shirkey (setse shıbını) hám basqalar bar. Milliy baǵları - Mole, Ditya hám basqalar.

Xalqınıń 73% i Niger-Kongo tilleri toparına tiyisli xalıqlar bolıp tabıladı (ashanti, fanti, adangme, eve); arqa wálayatlarında gur tilleri toparına kiretuǵın xalıqlar (moyey, gurma, grusi, tem hám basqalar) jasaydı. Mámleketlik tili - inglis tili. Xalıqtıń kópshiligi jergilikli dinlerge sıyınadı, xristianlar, musulmanlar da bar. Qala xalqı 33%. Iri qalaları - Akkra, Kumasi, Tema, Takoradi, Keyp-Kost.

Evropalıqlar kirip kelmesten aldın (XV ásir) Ganada awıl xojalıǵı hám mádeniyat rawajlanǵan. Kontinenttıń ayırım jayları menen sawda-satıq etilgen. Ganaǵa dáslep portugallar kelip, júdá kóp altın (altın kópligi ushın bul jer Altın Jaǵa dep atala baslanǵan) hám qul alıp ketken. Keyinirek inglis (1553), golland (1595), shved (1640 ), daniyalıq (1642), nemis (1682) sawdagerleri kelgen. Angliya qarsılasların áste-aqırın jıljıtıp shıǵarıp, Ashanti jáne onıń átirapındaǵı aymaqlardı óziniń koloniyası dep járiyaladı (1901). Inglisler altın hám almaz tasıp kete basladı. Xalıq kakao jetistiriwge májbúr etildi. Gana xalqınıń kolonizatorlikke qarsı gúresi tınımsız dawam etti. Ekinshi jáhán urısınan keyin bul gúres ásirese kúsheydi. 1949-jıl iyunda dúzilgen Konvent xalıq partiyası Ganaǵa ǵárezsizlik beriliwin talap etti. 1956-jıl inglisler Altın Jaǵaǵa dominionlıq berdi. 1957-jıl 6-martta Altın Jaǵa Gana (IV-XI ásirlerde Batıs Sudandaǵı Gana mámleketi atınan) atı menen ǵárezsiz mámleket dep daǵaza etildi. 1960-jıl 1-iyuldan Gana - respublika. Gana 1957-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasların 1993-jıl 28-oktyabrde ornatqan. Milliy bayramı - 6-mart - Ǵárezsizlik kúni.

Milliy demokratiyalıq kongress partiyası, 1992-jıl dúzilgen; Xalıq milliy konvent partiyası, 1992-jıl dúzilgen; EGLE partiyası, 1992-jılda dúzilgen; Jańa patriotlıq partiyası, 1992-jılda dúzilgen. Gana kásiplik awqamları kongressi, 1957-jılda tiykar salınǵan.

Gana - agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵınıń úlesi 41,4%, sanaattıń úlesi 14,2%. Sanaatında kán sanaatı áhmiyetli. Paydalı qazılmalardan altın, almaz, boksit, marganes rudası qazıp alınadı, jılına ortasha 6,1 mlrd. kilovatt/saat elektr energiyası payda etiledi. Teńiz jaǵası lagunalarınan duz alınadı. Qayta islew sanaatında alyuminiy, metallurgiya, neftti qayta islew, ximiya kárxanaları bar. Temada alyuminiy eritiw, polat quyıw, neftti qayta islew, avtomobil shinaların remontlaw, ximikatlar, boyaw tayarlaw zavodları, toqımashılıq, azıq-awqat kárxanaları bar.

Gana dúnyada jetistiriletuǵın kakaonıń 28,0% in beredi. Eksport ushın taǵı kofe, kopra (kokos ǵozası maǵızı), banan, citrus miyweler, jer ǵoza da jetistiriledi. Jergilikli mútajlik ushın maniok, yams, batat, taro, tarı, sorgo, mákke, salı, zeytun, palız eginleri hám basqalar jetistiriledi. Qumshekerqamıs egiledi. Shárwashılıǵında qaramal, qoy, eshki, shoshqa baǵıladı. Teńizden balıq awlanadı. Temirjollardıń uzınlıǵı - 1285 km, avtomobil jolları - 36,7 mıń km. Tiykarǵı teńiz portları - Tema, Takoradi. Gana shetke kakao, aǵash materiallar, mineral shiyki ónim (altın, almaz, boksit, marganes rudası), túrli ónimler shıǵaradı. Shetten mashina hám transport quralları, azıq-awqat, ishimlikler hám temeki aladı. AQSh, Yaponiya, Ullı Gana paytaxtı - Akkra qalası. Britaniya, Germaniya, Niderlandiya menen sawda etedi. Pul birligi - sedi.

1961-jıldan 6-15 jaslı balalar ushın biypul májburiy tálim engizilgen. Baslanǵısh, orta mektepler, óner bilim orınları, pedagogika bilim orınları bar. Menshikli mektepler de ashılǵan. Joqarı oqıw orınları: Akkradaǵı Gana universiteti (1948), Kumasidegi Anıq hám tábiyiy pánler universiteti (1951), Keyp-Kosttegi universitet kolledji (1962) hám basqalar. Ilimiy mákemeleri: Social hám tábiyiy Pánler akademiyası, Ilimiy hám industrial izertlewler keńesi, 10 ilimiy izertlew institutı, 14 ilimiy jámiyet; Milliy kitapxana, Gana milliy muzeyi (1957), Milliy tábiyiy pánler muzeyi, Botanika baǵı bar.

Ganada bir qansha gazeta hám jurnallar baspa etiledi. Irileri: "Ganian tayme" ("Gana waqtı", inglis tilinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1958-jıldan), "Deyli grefik" ("Kúndelik waqıyalar", inglis tilinde shıǵatuǵın kúndelik húkimet gazeta, 1950-jıldan), "Ivning nyus" ("Keshki jańalıqlar", háptelik keshki gazeta, 1974-jıldan), "Mirror" ("Ayna", háptelik húkimet gazeta, 1953-jıldan), "Ekspiriyens" ("Tájiriybe", hayal-qızlar ushın háptelik gazeta, 1991-jıldan). Gana informaciya agentligi - húkimet informaciya mákemesi bolıp, 1957-jılda dúzilgen. Gana mámleket radioesittiriw korporaciyası mámlekettegi barlıq radioesittiriw hám telekórsetiwlerdi qadaǵalaydı. Radioesittiriwler 1961-jıldan, telekórsetiwler 1965-jıldan alıp barıladı.

Gana xalıqlarınıń jazba ádebiyatı ásirimiz baslarında inglis tilinde júzege kele basladı. A. Axum, E. Samson, A. Ajaye, K. Xeyford, S. D. Mene, G. B. Bannermen, R. Ye. G. Armattu hám basqa publicistlerdiń kitap hám maqalaları keń tarqaldı. 20-50-jıllarda jaratılǵan ádebiy dóretpelerdiń tiykarǵı teması tariyx hám etnikaǵa tiyisli. G. R. Akkuanıń "Fanta xalqı" dástanı, J. B. Denkvtiń "Úshinshi hayal" pyesası, K. Fiavanıń "Besinshi laguna", "Anlo tariyxınıń betleri" dramaları hám basqalardıń dóretpeleri Gana xalıqlarınıń milliy birligin ańlaw hám túsiniwde úlken áhmiyetke iye. Sol dáwirde awdarma ádebiyatı da payda boldı. 1957-jıldan keyin sociallıq hám siyasiy temalarǵa qol urıldı. Poeziya, dramaturgiya, proza rawajlandı. Jańa social hám siyasiy temalar payda boldı. Gana xalıqları bay folklor dástúrlerine de iye.

Ganada turaq-jay qurılısı áyyemgi dástúrler tiykarında rawajlanǵan (ılaydan jasalıp qurǵatılǵan qurılıs materiallardan sheńber hám tórtmúyesh formasında isletilip, tóbesin palma shaxı, qabıq, topan hám shiferler menen konusqa uqsas yamasa eki qıyalı etip jasırǵan). Házirgi Ganada jergilikli qáwim basshılarınıń sarayları saqlanǵan, olar ılaydan qurılıp (uzınlıǵı 5 m ge shekem), stolbası hám diywalları geometriyalıq zerler menen bezelgen. Akkra, Kumasi sıyaqlı úlken qalalarda temir-beton, alyuminiy hám áyneklerden qurılǵan zamanagóy kóp qabatlı ımaratlardan ibarat jańa kvartallar júzege kelgen. Ganada zergerlik, gúlalshılıq, toqımashılıq, aǵashsazlıq, pıl súyegi naǵıs oyıwshılıǵı dástúr bolǵan, altın, gúmis hám bronzadan kórkem buyımlar soǵıw rawajlanǵan. Bezew buyımlar, qural-jaraqlar, vazalar islenedi. Ganada ǵárezsizlik daǵaza etilgennen soń, professional kórkem óneri qáliplesip, kórkem kórgizbeler dúzildi. Zamanagóy artistler realistlik usılda dóretiwshilik ete basladı (músinshi hám súwretshi Kofi Antubam, súwretshiler E. R. Sviting, A. O. Bartimeus hám basqalar, grafikashı J. D. Okaye). Ganada Mádeniyat hám kórkem óner institutı, Achimota (Akkra qasında) kolledji qasındaǵı Kórkem mektebi, Kushasida arxitektorlıq hám qurılıs, ónermentlik mektepleri bar.

Ayaq oyın kórkem óneri keń tarqalǵan. Barlıq tamashalar ayaq oyınsız ótpeydi. Ásirimizdiń 20-jıllarında Ganada kóshpeli koncert gruppaları payda boldı. 1962-jıl Gana universiteti qasında Muzıka hám drama mektebi dúzildi (ayaq oyın fakulteti de bar). Xalıq oyın ansamblı dúzildi (1962). 1958-jıl shayıra E. Sazerlend shólkemlestirgen drama studiyası 1963-jıl universitetke qosılıp, muzıka hám drama mektebi menen sheriklikte "Shah Edip" (Sofokl), "Gamlet" (Shekspir) ti saxnalastırdı. Rejissyor F. Morisso-Lerua "Teatr-klub" truppasın (1961), Milliy drama jámiyetiniń yarım professional jámááti (1965) n dúzdi. Ganada A. Bukananıń menshikli truppası, "Oyınlar úyi" yarım professional teatrı ataqlı.

Dáslepki kórkem filmi - "Azatlıq keldi" (nigeriyalıq kinematografshılar menen sheriklikte 1967-jılda jaratılǵan). 1963-jılda kinostudiya qurıldı, mámleket kino korporaciyası dúzildi. (1968), "Óz jumısıńnan qalma" (1971) hám basqa filmler jaratıldı.

ÓzME. Birinshi tom. Tashkent, 2000-jıl