Latína

Latína (lingua latina) er tungumál sem var upphaflega talað á því svæði í kringum Róm sem heitir Latium en varð mun mikilvægara þegar rómverska heimsveldið breiddist út um Miðjarðarhafið og Mið-Evrópu.

Öll rómönsk tungumál eiga rætur sínar að rekja til latínu og mörg orð sem byggð eru á latínu finnast í öðrum tungumálum nútímans eins og til dæmis ensku. Latína var lingua franca stjórnmála og vísinda í um þúsund ár, en á 18. öld fór franska einnig að ryðja sér til rúms sem og enskan á 19. öld en við lok 18. aldar höfðu þjóðtungurnar vikið latínunni til hliðar. Latína er enn formlegt tungumál rómversk-kaþólsku kirkjunnar og Vatíkansins. Sardínska er það núlifandi tungumál sem líkist mest latínu.

Elstu textar sem varðveist hafa eru frá um 600 f.kr. en bókmenntir hefjast ekki að ráði fyrr en á annarri til þriðju öld f.Kr.

Föll í latínu (eintala: casus, „fall“; fleirtala: casus, „föll“) eru sjö talsins. Eftirfarandi er listi yfir þau og margvíslega notkun þeirra; þar sem íslenska heitið kemur fyrst, og það latneska í sviga á eftir.

• Nefnifall (Nominativus)
• Ávarpsfall (Vocativus)
• Þolfall (Accusativus)

  Grískt þolfall (Accusativus Graecus)

  Tímaþolfall (Accusativus temporis)

  Þolfall vegalengdarinnar (Accusativus viae)

  Þolfall upphrópunarinnar (Accusativus exclamationis)

• Þágufall (Dativus)

  Þágufall þágu-/óþágunnar (Dativus commodi / incommodi)

  Þágufall eignarinnar (Dativus possessivus)

  Þágufall tilgangsins (Dativus finalis)

  Þágufall gerandans (Dativus agentis)

  Þágufall persónunnar (Dativus ethicus)

  Þágufall skiptingarinnar (Dativus separativus)

• Eignarfall (Genitivus)

  Eignarfall gerandans (Genitivus subiectivus)

  Andlagseignarfall (Genitivus obiectivus)

  Eiginlegt eignarfall (Genitivus possessivus)

  Eignarfall heildarinnar (Genitivus partitivus)

  Eignarfall upprunans (Genitivus originis)

  Tegundareignarfall (Genitivus generis)

  Eignarfall lýsingarinnar (Genitivus descriptivus)

  Eignarfall einkennis (Genitivus qualitatis)

  Eignarfall skilgreiningarinnar (Genitivus definitivus)

  Eignarfall verðleikans (Genitivus pretii)

• Sviptifall (Ablativus)

  Tækissviptifall (Ablativus instrumentalis eða ablativus instrumenti)

  Háttarsviptifall (Ablativus modi)

  Orsakarsviptifall (Ablativus causae)

  Tímasviptifall (Ablativus temporis)

  Staðarsviptifall (Ablativus loci)

  Sviptifall leiðarinnar (Ablativus viae)

  Sviptifall einkennis (Ablativus qualitatis)

  Tillitssviptifall (Ablativus respectivus eða ablativus limitationis)

  Samanburðarsviptifall (Ablativus comparativus)

  Sviptifall mismunarins (Ablativus differentiae eða ablativus mensurae)

  Sviptifall upprunans (Ablativus originis)

  Sviptifall samkvæmninnar (Ablativus harmoniae)

  Sviptifall mergðarinnar (Ablativus copiae)

  Sviptifall vöntunar (Ablativus inopiae)

  Sviptifall sviptingarinnar (Ablativus privativus)

  Óháð sviptifall (Ablativus absolutus)

• Staðarfall (Locativus) (einungis nokkur orð halda staðarfalli sínu en annars er það dottið úr málinu)

Athugið að broddstafir eru ekki notaðir í latínu en broddurinn í dæmunum táknar áherslu.

• sálve (et) / salvéte (ft) - halló
• vále (et) / valéte (ft) - bless
• grátias tíbi, grátias tíbi ágo - takk
• quáeso, amábo te - vinsamlegast, ... takk
• íta, íta est, étiam - já
• non - nei
• quómodo váles? - hvernig hefur þú það?
• béne váleo - ég hef það gott
• mále váleo - ég hef það vont
• loquerísne latíne? - talar þú latínu?
• te ámo - ég elska þig

• a, ab - frá
• ad - til
• aedificáre - byggja
• aedifícium n - bygging
• amáre - elska
• ámor m - ást
• ánimal n - dýr
• áqua f - vatn
• ávis f - fugl
• brévis, -is, -e - stutt
• cáelum n, coelum n - himinn
• cúrrere - hlaupa
• de - um
• dómus f - hús
• e, ex - úr
• habitáre - lifa (þ.e. býr)
• hómo mf - maður
• ígnis m - eldur
• íre - fara
• lápis m - steinn
• lóngus, -a, -um - langur
• natúra f - náttúra
• párvus, -a, -um - lítill
• púlch|er, -ra, -rum - fallegur
• sáxum n - stór steinn
• túrpis -is, -e - ljótur
• veníre - koma
• véntus m - vindur
• voláre - fljúga

• Latneskar bókmenntir
• Latnesk málfræði

• Gömul orðabók Gömul íslensk - latínu - dönsku orðabók eftir Björn Halldórsson á Google books (hægt er að skoða hana á PDF formi eða á texta formi)
• The Latin Library — Safn latneskra texta.
• „Eru einhverjir á lífi sem hafa latínu að móðurmáli?“. Vísindavefurinn.
• Er vit í að læra latínu? grein úr Lesbók Morgunblaðsins
• Ephemeris Nuntii Latini univesrsi.