Surinam

 

Surinam ja habitesis cirkume 3.000 yari aK. L'unesma habitanti esis indijeni Arawak, nomadi qui transvivis de chasado e peskado proxim la litoro. Pose arivis la populo Karib, qua konquestis l'Arawaki. Le Karib establisis vilajeti apud la fluvio Marowijne (Maroni) ed en la savano doplande.

Dum la 16ma yarcento Franci, Hispani ed Angli vizitis la regiono di la nuna Surinam. Un yarcento pose, Nederlandani establisis plantacerii en la regiono. L'Angli probis krear kolonio e kultivar tabako en 1630, ma faliis, ed en 1666 Nederlandani riokupis la teritorio. Li introduktis Afrikana sklavi en la regiono, qui kultivis kafeo, kakao, sukrokano e kotono en plantacerii alonge la fluvii.

 

Sklaveso abolisesis en 1863, ma sklavi ne divenis komplete libera til 1873, pos 10-yara transito-periodo. Kande li divenis komplete libera, la ex-sklavi abandonis rurala regioni e migris vers Paramaribo.

En 1954 Surinam recevis partal autonomeso de Nederlando. En 1973 lokala guvernerio komencis negocii pri nedependo, qua eventis nur ye la 25ma di novembro 1975. L'unesma prezidanto di la lando esis Johan Ferrier, kun Henck Arron kom chefministro.

Ye la 25ma di februaro 1980 eventis stato-stroko komandita da Dési Bouterse, qua revokis Ferrier e proklamis Surinam socialista republiko. Bouterse revokesis de povo ye la 15ma di agosto 1980 ma de la 5ma til la 7ma di decembro 1982 ilu rivenis a la povo, ed enkarcerigis e mortigis 15 ek lua opozinti.

En 1987 eventis nacional elekti. La Nacional Asemblitaro elektita ta yaro posibligis Bouterse restar chefo dil Armeo. En 1999, Nederlando judiciis Bouterse in absentia pro trafiko di narkotiki. Tamen ilu restis en Surinam e nulatempe enkarcerigesis. Fine ye la 19ma di julio 2010, Bouterse demokratiale elektesis prezidanto di la lando.

 

 

Surinam esas prezidantala republiko. La prezidanto esas chefo di stato ed anke chefo di guvernerio. Il elektesas da adminime 2/3 de la membri dil Parlamento por 5-yara periodo. Se la nomo dil prezidanto ne esas generala konsento por 2/3 de la parlamentani, l'Asemblajo dil Populo kunvokesas. L'Asemblajo dil Populo formacesas per la membri de la Nacional Asemblitaro plu la reprezenteri de municipi elektita en l'antea nacional elekti.

La legifala povo konsistas ek la Nacional Asemblitaro, qua havas unika chambro kun 51 membri qui elektesas dal populo por 5-yara periodo. La nuna konstituco adoptesis la 30ma di septembro 1987.

Judiciala povo konsistas ek la Supra Korto o Judiciala Korto, qua surveyas lokala judiciisti. La membri de la Supra Korto elektesas dal prezidanto por dumviva tempo.

 

 

Surinam havas landala frontieri longa de 597 km kun Brazilia, de 510 km kun Franca Guyana, e de 600 km kun Guyana. Ol jacas inter la latitudi 1° e 6°N, e la longitudi 54° e 58°W. La du precipua montari de la lando esas la monti Bakhuys e la monti Van Asch Van Wijck. La maxim alta punto dil teritorio esas Julianatop (c. 1.286 metri di altitudo) proxim la centro di la lando.

Surinam havas tropikala klimato, e lua temperaturi ne varias multe dum la yaro. Cirkume 80% del teritorio kovresas da equatorala foresto, nome en la sudo, kun dispersita regioni kovrata per savano, nome proxim la frontiero kun Brazilia. En 2000, la Natura Rezerveyo di Centrala Surinam (Nederlandane Centraal Suriname Natuurreservaat) deklaresis Mondala Patrimonio di la Homaro da UNESKO, pro lua richa biodiverseso.

Granda parto di lua habitantaro vivas proxim la litoro, qua havas 386 km de extenso. La precipua fluvii di Surinam esas Courantyne o Corantijn (longa de 724 km, an la frontiero kun Guyana), Maroni o Marowijne (longa de 520 km, an la frontiero kun Franca Guyana), e Suriname (longa de 480 km, ube jacas la granda artificala lago Professor Doctor Ingenieur W. J. van Blommestein Meer, proxim urbo Brokopondo).

 

 

Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Surinam havis 639 759 habitanti^[1]. Segun la demografiala kontado di 2012, 27,4% esas Indiani-Surinamani, 21,7% esas Marroni (t.e., decendanti di sklavi kun kelka mixo di aborijeni), 15,7% esas mestici de Afrikani ed Europani ("Kreoli"), 13,7% esas Javani-Surinamani, 13.4% esas mestici di plura rasi, e 8,2% apartenas ad altra grupi^[1]. Chiniani e lua decendanti esis 40 000 en 2011. Cirkume 90% de la habitantaro habitas Paramaribo od en la litoro. En 2005, 328 300 Surinamani habitis Nederlando, e reprezentis 2% de la habitantaro di Nederlando.

La precipua religio dil habitantaro esas kristanismo (48.4% en 2012^[2], inkluzite katoliki e protestanti). Multa Marroni praktikas Winti, Afrikan-Amerikana religio. Hindui esas 22,3% de la habitantaro^[2]. Mohamedani esas 19,3% de la habitantaro^[2].

Nederlandana linguo esas l'unika linguo oficala, e la linguo dil eduko, guvernero, administrado e jurnalaro.^[1] Plu kam 60% de la habitantaro parolas Nederlandana kom matrala linguo,^[3] e preske tot altra habitanti parolas Nederlandana kom duesma linguo. Ol esas l'unika lando en Sud-Amerika qua parolas la Nederlandana, ed esas membro de l'Uniono por la Nederlandana linguo (Nederlandse Taalunie) depos 2005. Sranantongo, lokala kreola linguo, parolesas da Kreoli ed usesas kom lingua franca per mult altra grupi, kune la Nederlandana.

 

 

Surinamana kulturo mixas influi Aziana, Europana ed Afrikana, ed anke indijena. Ca mixo esas videbla, exemple, en Surinamana koquarto. Ol mixas influi Est-Aziana, Afrikana, Javanana, Chiniana, Nederlandana, Juda, Portugalana ed indijena, en dishi quale roti (plata plano de origino Indiana), nasi goreng (fritita rizo de origino Indoneziana kun onyono, alio, hano, pipro...), bami, ed altri, e nutrivi quale rizo, fazeolo, manioko e berenjeno.

La mixo kulturala ank esas videbla en celebri e festivali, exemple Chiniana Nov-Yaro (ye fino di januaro o komenco di februaro), Hindua festivalo Holi (marto), Pasko (marto o aprilo), la 1ma di mayo, Ketikoti (ya la 1ma di jullio, por celebrar la fino di sklaveso en la lando), Mohamedana festi Eid-ul-adha, Eid-ul-Fitr e Satu Suro (Nov-yaro Mohamedana), edc.

Kaseko esas muzikala jenro de Surinam e Franca Guyana kun komplexa ritmo, ed influi Afrikana, Europana ed indijena. Dum la duesma mondomilito, jazo e calypso divenis populara ritmi, dum ke l'influo de rock esis precipue l'uzo di elektrik instrumenti. La folklorala muziko Indiana, pleita per l'instrumenti dhantal, dholak e perkut-instrumenti arivis kun l'Indiana enmigranti. Inter la kompozisti Surinamana esas Johannes Nicolaas Helstone e Eddy Snijders, e la muzikisto Clarence Breeveld.

Pri literaturo, la maxim konocata nomo esas Lou Lichtveld, qua skribis sub la pseudonimo Albert Helman ed ank esis muzikala kompozisto.

 

La maxim populara sporti en Surinam esas futbalo, basketbalo e volebalo. Multa futbalisti naskinta en Surinam o decendanta de Surinamani ludas o ludis por Nederlando, exemple Gerald Vanenburg, Ruud Gullit, Frank Rijkaard, Edgar Davids, Clarence Seedorf, ed altri. En 1999, Humphrey Mijnals, qua ludis ambe por Nederlando e por Surinam, elektesis la Futbalisto Surinamana dil Yarcento.^[4] Kriketo ank esas populara en Surinam, nam ol esas populara ambe en Nederlando ed en la vicina Guyana.

La maxim famoza kuristo di la lando esis Letitia Vriesde, qua ganis arjenta medalio dum la Mondala Championkonkurso pri Atletismo en 1995. El anke ganis medalii pri atletismo dum Tot-Amerika Ludi.