Equador

Diversa populi habitis Equador de plu kam 8.000 yari ante nun, exemple la 'kulturo La Tolita', qua habitis sude de la nuna Kolumbia e norde de la nuna Equador de cirkume 600 aK til cirkume la yaro 200. De la yaro 600 til cirkume 1534 existis an la suda litoro la kulturo Manteño, qua esis l'unesma populo de la regiono qua vidis l'arivo dil Hispani.

 

Equador ank esis parto di imperio Inkao. Depos 1531, kande Francisco Pizarro kaptis Atahualpa e konquestis tota imperio Inkao, la regiono okupesis dal Hispani. Dum koloniala periodo Equador esis parto dil Vicerejio Lima e pose dil Vicerejio Nueva-Granada.

Ye la 9ma di oktobro 1820, Guayaquil divenis l'unesma urbo qua nedependanteskis del Hispana imperio. La lando divenis komplete nedependanta ye la 24ma di mayo 1822, kande Antonio José de Sucre vinkis Hispani che la batalio di Pichincha. Pos la batalio, Equador unionis su a Kolumbia e formacis tale nomizita Granda Kolumbia. En 1830, ol divenis nedependanta republiko.

L'unesma prezidanto di la lando esis Juan José Flores, naskinta en Venezuela. Pos periodo di nestabileso kun militistala diktatoresi, Gabriel García Moreno unionis la lando dum la yari 1860a, suportita dal katolik eklezio. En 1906, adoptesis konstituco qua separis l'eklezio dil stato, ed agnoskis religiala libereso.

En 1941, komencis konflikto kun Peru pri la frontiero en la regiono di Amazonia. La definitiva frontieri inter la du landi establisesis erste ye la 13ma di mayo 1999. De 1972 til 1979 militisti guvernis la lando. Ye la 29ma di aprilo 1979 sub nova konstituco eventis prezidantal elekti. Jaime Roldós Aguilera vinkis per plu kam 1 milion voti.

De 1998 til 2002, Equador subisis grava ekonomiala e politikala krizo. La povreso di la familii e la chomeso kreskis, e lokala monetaro, Sucre, abolisesis e remplasesis dal dolaro di Usa en 2001.

 

 

La povo politikala en Equador subdividesas en 5 branchi: Exekutiva povo, legifala povo, Judiciala povo, l'Elektala povo e la Funciono di Transparenteso e Kontrolo Sociala. La nuna konstituco di la lando aprobesis en 2008 per referovoto.

De lua nedependo til nun, Equador sempre esabas prezidantala republiko. La prezidanto esas la chefo di stato e la chefo di guvernerio, ed elektesas dal populo por 4-yara periodo. Lu indikas la 25 ministri dil stato.

La legifala povo, kun sideyo en Quito, konsistas ek la parlamento (Nacional Asemblitaro) qua havas unika chambro kun 130 membri, qui elektesas dal populo por 4-yara periodo.

Segun la Konstituco, la maxim alta korto dil judiciala povo esas la Supra Korto, qua konsistas ek 21 judiciisti qui elektesas por 9-yara periodo dal Judiciala Konsilistaro (Consejo de la Judicatura). La prezidanto di ca korto elektesas dal altra judiciisti e reprezentas la korto dum 3 yari.

Equador havas 24 provinci: (provincias):
Azuay, Bolivar, Cañar, Carchi, Chimborazo, Cotopaxi, El Oro, Esmeraldas, Galapagos, Guayas, Imbabura, Loja, Los Rios, Manabi, Morona-Santiago, Napo, Orellana, Pastaza, Pichincha, Santa Helena, Santo Domingo de los Tsáchilas, Sucumbios, Tungurahua e Zamora-Chinchipe.

L'insuli Galapagos, en Pacifiko, ank apartenas ad Equador.

 

 

Equador jacas inter la latitudi 2°N e 5°S, e la longitudi 75°W e 92°W. L'Andi trairas la lando de nordo til sudo paralele a la litoro, e dividas la kontinentala regiono en 3 parti:

• La Costa (litoro) konsistas ek tereni fertila e plana tereni kun kelka kolini, weste de la lando. La fluvii de ca zono debushas an Pacifiko. Existas multa plaji ed altra atraktivi por turisti. Guayaquil esas la precipua urbo de ca zono.
• La Sierra esas zono longa de 600 kilometri norde til sude, e larja de cirkume 100 kilometri. Ol konsistas ek l'alta tereni del Andi. La mezavalora altitudo de ca zono esas 4000 metri. Ibe, la pluvoza sezono iras de oktobro til mayo, e lua mezavalora temperaturo varias de 12°C til 18°C. Equador havas alta monti qui esas aktiva volkani, exemple Chimborazo, kun 6 130 metri di altitudo, e Cotopaxi.
• L'Amazonia, anke konocata kom El Oriente (l'oriento), kovresas dal equatorala foresto ed okupas preske komplete l'estala duimo de la lando, cirkume 120 mil km². Tamen, ol habitesas da nur 5% ek tota habitantaro de la lando.

L'arkipelago Galapagos formacas unika provinco, konsistanta ek 13 granda insuli, 6 insuli minora e 107 roki ed insuleti nehabitata, distanta cirkume 1000 km de Sud-Amerika.

Equador esas la lando kun la maxim granda quanto di fluvii e riveri per quadrata kilometro. Este de la lando la riveri formacas la baseno dil Amazon, exemple la rivero Mataje, qua partale formacas naturala frontiero kun Kolumbia.

Malgre ke l'Equatoro trairas la lando, Equador ne havas unike l'equatorala klimato. Pro l'influi de Andi la klimato esas multe variema. Lua klimati havas nur du sezoni: sika e pluvoza, tamen la sika e la pluvoza sezoni varias segun regiono: en la montoza regiono la sika sezono iras de januraro til marto, kontre ke en la regiono Amazoniana ca tri monati esas la maxim pluvoza epoko dil yaro. La pluvoza sezono en l'Andi iras de julio til septembro, kontre ke en la litoro ca monati esas sika.

L'ekonomio di Equador esas la 8ma maxim granda de Latin-Amerika e kreskis mezavalore 4.6% omnayare de 2000 til 2006^[2]. De 2007 til 2012 ol kreskis mezavalore 4.3% omnayare, super la mezvalora kresko di Latin-Amerika e Karibia dum la sama epoko^[3]. La lando uzas la dolaro di Usa kom monetaro.

 

 

Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Equador havis 17 483 326 habitanti. La maxim multa (71,9%) esas mestici di indijeni e blanki. Montubio esis 7,4%, indijeni esis 7%, blanki esis 6,1%, Afroequadorani esis 4,3%, mulati (mestici di blanki e negri) esis 1,9%, negri esis 1%, e 0,4% esis de altra etnii.^[1]

De 1998 til 2002, Equador subisis grava ekonomiala e politikala krizo, qua augmentis la povreso e la chomeso. Pro to, multa Equadorani koaktesis ekmigrar, vers Europa (nome vers Hispania ed Italia) o vers Usa. On kalkulas ke cirkume 3 milion Equadorani (equivalanta a 20% de la habitantaro en 2005) ekmigris, e to afektis la strukturo di multa familii. L'ekmigro duris dum l'unesma yari de la 21ma yarcento.

L'oficala linguo di la lando esas Hispana, parolata da 94% de la habitantaro segun la demografiala kontado di 2001.^[4] La Hispana parolata en Equador havas multa lokala dialekti. Quechua-linguo parolesas da 4,1%, 0,7% parolas altra indijena lingui, e 2,2% parolas stranjera lingui.^[1]

La religio kun maxim granda nombro di adepti esas katolikismo: 74% dil habitantaro en 2012. Evangeliala protestanti esis 10,4%, testi di Jehova esis 1,2%, altri (inkluzite Mormoni, Budisti, Judi, spiritisti, Mohamedani, Hindui ed altri) esas 6,4%, ateisti esas 7,9%, agnostikisti esas 0,1%.^[1]

La maxim populoza urbo esas Guayaquil. Altra importanta urbi esas Quito, Cuenca, Santo Domingo de los Colorados e Machala.

 

 

La literaturo di Equador naracas precipue lokala kustumi, ed esas poke konocata exterlande. Ol naracas precipue la vivo dil ordinara civitano. L'ancestral origini di Equadorana literaturo esis rakonti transmisita parolale de generaciono a generaciono, e lua temi esas fantastika, mitologiala e legendala. Dum l'epoko koloniala, l'indijeno Jacinto Collahuazo skriptis "Elegio pri Atahualpa" en Quechua-linguo. Dum la 18ma yarcento, du importanta skriptisti esis Eugenio Espejo, qua esis mediko, advokato e jurnalisto, e la sacerdoto, poeto e skriptisto Juan Bautista Aguirre. Exempli pri importanta poeti de la 19ma yarcento: José Joaquín de Olmedo (1780-1847), Dolores Veintimilla (1830-1857), e Numa Pompilio Llona (1832-1907), ambe del Romantikismo. Dum la 20ma yarcento, quar skriptisti adportis Modernismo ad Equadorana literaturo: Medardo Ángel Silva (1898-1919), Ernesto Noboa y Caamaño (1891-1927), Arturo Borja (1892-1912), e Humberto Fierro (1890-1929). Dum la 21ma yarcento, tri skriptisti obtenis internaciona agnosko: Gabriela Alemán,^[5] Mónica Ojeda e María Fernanda Ampuero.^[6]

Equador posedas diversa muzikala stili, qui rezultis de la mixo di indijena, negra e blanka kulturi, exemple pasillo, qua judikesas kom la nacionala jenro muzikala. La lando celebras la "dio di pasillo" omnayare ye la 1ma di oktobro. Exempli pri lokale populara jenri muzikala esas pasacalle, yaraví, albazo e bolero; la jenri bomba, marimba, guaracha e mambo (de origino Afrikana); e ritmi de origino indijena, exemple sanjuanito. Pri moderna muzikala ritmi kun origino exterlanda, la maxim populara esas rock, pop-muziko, merengue, salsa, bachata, ska, elektronikala muziko, dance-muziko, reggae, hip-hop, punk, heavy metal e reggaeton.

L'artizano-arto en ceramiko, korbokesti ed objekti ek metalo esas tradicionala en la lando. Pri pikto e skulto, kelk Equadorana obtenis internaciona agnosko, exemple Oswaldo Guayasamín, Eduardo Kingman, Camilo Egas e Gonzalo Endara.

 

Equador havas nacionala sporto, nomizita chaza, qua esas sorto di "primitiva teniso", kreita dal indijeni dum la 15ma yarcento. Tamen, la maxim populara sporto esas futbalo. La futbalo-klubi Barcelona Sporting Club, e Club Sport Emelec, ambe del urbo Guayaquil, esas la du maxim populara de la lando, e la du maxim konocata exterlande. Pri atletismo, la maxim konocata sportisto esas Jefferson Pérez, qua obtenis tri ora medalii en internaciona championkonkursi pri atletala marcho (2003 en Paris, 2005 en Helsinki, e 2007 en Osaka), e du olimpiala medalii: ora en Atlanta, 1996, ed arjenta en Beijing, 2008.

• prezidanto di Equador (Hispana)
• Parlamento (Kongreso) di Equador
• Fisko di Equador (Hispana)

	Landi en Sud-Amerika
Arjentinia | Bolivia | Brazilia | Chili | Kolumbia | Equador | Guyana | Panama | Paraguay | Peru | Surinam | Trinidad e Tobago | Uruguay | Venezuela
Nesuverena teritorii: Falklandi | Franca Guyana