Libia

Feniciani esis l'unesma populo qua establisis komercala avanposteni en la regiono. Kartago, la precipua kolonio Feniciana, expansis lua teritorio en la regiono dum la 5ma yarcento aK. Anciena Greki fondis urbo en la regiono en 630 aK.

 

Pos vinkir Kartago, Romani ne okupis Tripolitania (la regiono proxim la nuna Tripoli) nemediate, ma kontrolis la reji de Numidia til ke la rivala urbo demandis lua protekto.^[2] La maxima prospereso di la provinco Tripolitania eventis dum la 2ma e 3ma yarcenti, kande Leptis Magna, urbo ube naskis Romana imperiestro Lucius Septimius Severus, atingis sua apogeo.

En 644, Uqba ibn Nafi invadis la regiono, qua divenis parto dil Kalifio Umayyad. Otomani konquestis la regiono an la duimo dil 16ma yarcento.

Libia divenis kolonio de Italia depos 1911. De 1912 til 1927, Libia konocesis kom Italiana Nord-Afrika. En 1934, Italiani adoptis la nomo "Libia" por la teritorio, qua konsistis ek la provinci Cirenakia, Tripolitania e Fazania (nune Fezzan). Dum Italiana okupo, cirkume 150 mil Italiani establisis su en la kolonio, nombro qua signifikis cirkume 20% ek la habitantaro.^[3] L'emiro Idris la 1ma de Cirenaika komandis la rezisto kontre Italian okupeso. De 1928 til 1932 cirkume la duimo de la populo beduina mortigesis, sive direte, sive pro hungro.^[4]

 

De 1943 til 1951, Unionita Rejio kontrolis Tripolitania e Cirenaika, kontre ke Francia kontrolis Fazania. Libia nedependanteskis ye la 24ma di decembro 1951 kom konstitucala monarkio. Idris la 1ma divenis lua unesma sultano.

Ye la 1ma di septembro 1969 militarala stato-stroko komandita da lora kapitano Muammar al-Qaddafi revokis rejulo Idris la 1ma, e proklamis Libia republiko. Qaddafi kreis "populala komitati" por organizar l'administrado di la lando. Ye la 2ma di marto 1977, ilu proklamis Libia socialista stato, la Jamahiriya Socialista Populala Araba Libiana.

Ye la 17ma di februaro 2011 komencis populala revolto kontre guvernerio di Muammar al-Qaddafi, qua rezultis en l'unesma interna milito di Libia. Qaddafi kaptesis e mortigesis ye la 20ma di oktobro sam yaro.

 

 

La Nacionala Transita Konsilistaro kreesis por reprezentar Libia pos la falio di Qaddafi-rejimo. Ye la 5ma di marto 2011, la Konsilistaro deklaris esar l'unika reprezentero di la Stato Libiana. Ye la 7ma di julio 2012 eventis l'unesma elekti por la parlamento, pos la falio di Qaddafi. Ye la 8ma di agosto sam yaro la nacionala konsilistaro pri transito transferis la povo a la Generala Nacionala Kongreso, qua mustis krear provizora guvernerio e redaktar nova konstituco.

Ye la 30ma di marto 2014 elektesis la membri de la nova Domo di Reprezentanti, la singla chambra parlamento di Libia. Tamen, eventis granda violento dum l'elektala kampanio, ed en multa regioni ne eventis votado. La Supra Korto Konstitucala di la lando deklaris l'elekti nevalida, e la membri de la Generala Nacionala Kongreso refuzis agnoskar la nova membri de la Domo di Reprezentanti. En 2014, instalesis rivala guvernerio en la lando kun sideyo en Tobruk, havanta Abdullah al-Thani kom chefministro til nun. Altralatere, Fayez al-Sarraj okupas la chefeso di stato e la chefeso di guvernerio kun sideyo en Tripoli.

La konflikto duras en Libia de la duimo di 2014 til nun. Milici e Jihad-isti explotachas la vakuo di povo. Exemple, radikala Mohamedani okupis l'urbi Derna (2014) e Sirte (2015) en nomo del Islamala Stato.

 

 

Libia esas la 17ma maxim vasta lando de la mondo. Lua surfaco equivalas la sumo di la surfaci di Germania, Unionita Rejio ed omna 5 landi de Skandinavia. Ol havas la maxim longa litoro che Mediteraneo: 1.770 km.

Existas multa oazisi en Libia, la precipua esas Ghadames e Kufra. Tamen, cirkume 90% de lua surfaco kovresas da dezerto. Lua maxim alta monto (2 267 metri di altitudo) esas Bikku Bitti, en la volkanala regiono Tibesti, sude de la lando.

Malgre la vasteso di la lando, existas nur du klimatala zoni en Libia. Che la litoro la klimato esas Mediteraneala kun humida vintri, e mezavalora temperaturi di 12°C dum vintri e 26°C dum someri. Jabal Al Akdhar, proxim Benghazi, esas la maxim humida regiono di Libia. Ibe, la mezavalora pluvo-quanto esas 400 mm til 600 mm omnayare.

En vasta regioni doplanda, la klimato esas arida, e la temperaturi povas falar infre 0°C dum vintro e superirar 50°C, o mem 58°C, dum la somero. Dum la printempo e l'autuno la sika vento Scirocco (nomizita gibli en Libia) suflas desude adnorde dum un til quar dii. Dum la monato aprilo, la vento gibli povas adportar temperaturi til 43°C a la litoro. Ofte dum la yaro eventas sablo-tempesti.

 

 

Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Libia havis 7 252 573 habitanti. La maxim multa (97%) esas Berbera ed Araba. La cetera 3% esas Greki, Maltani, Italiani, Egiptiani, Pakistanani, Turki, Indiani e Tuniziani.^[1]

L'oficala linguo di la lando esas Araba. La linguo Berbera anke parolesas. L'Italiana e l'Angla komprenesas da multa habitanti, note en la precipua urbi.^[1]

La religio kun la maxim granda nombro di adepti esas Islamo, note Sunni, praktikata da 96,6% de la habitantaro. Kristani esas 2,7%, Budisti esas 0,3%. Min kam 0,1% esas Hindui, e min kam 0,1% esas Judi.^[1]

 

La kulturo di Libia similesas la de lua Maghrebana vicini e, plu larje, la de altra Araba stati. La lando mankas artala galerii e publika teatri, nam la rejimo di Qaddafi ne judikis to kom importanta. Tamen, Tripoli havas multa muzei ed arkiveyi. En Libia existas multa konstrukturi de Romana imperio, exemple l'anciena urbo Leptis Magna.

Historiale, lua literaturo sempre parolis pri politikala temi. Dum la komenco dil 20ma yarcento skriptisto Sulaiman al-Barouni esis important aktivisto kontre Italiana okupeso. Ilu skribis l'unesma libro pri Libiana poezio ed imprimis la jurnalo The Muslim Lion.^[5] Pos la vinkeso di Italia en la duesma mondomilito, la foko di Libiana literaturo esis la nedependo di la lando. Sociala chanji, la distributo di la richeso del petrolo e la Sis-dia milito divenis importanta temi. Pos Qaddafi asumir la povo, la literaturo divenis min kritika e komencis suportar la guvernerio.^[5] Kamel Maghur, Ibrahim al-Koni e Ahmed Fagih esas altra importanta Libiana skriptisti.

Diversa tipi di Araba muziko esas populara en Libia, exemple l'Andaluza muziko e la klasika Araba muziko. Tuaregi havas sua propra folklorala muziko, e lua muzikisti esas mulieri. Existas preske nula pop-muziko en la lando.

 

Futbalo esas la maxim populara sporto en Libia, e la sporto preferata da adolecanti e pueri. La lando nulatempe partoprenis en la Mondala Kupo di Futbalo, tamen lua nacionala esquado partoprenis en tri Kupi Afrikana di Nacioni. Interna futbalo, atletismo e basketbalo ank esas importanta. Rugbio gradope kreskas en nombro di adepti.