Madagaskar

 

Arkeologiisti kalkulas ke Austroneziani de Borneo arivis en Madagaskar per kanoi kelkatempe inter 200 aK e la yaro 500. Veninti komencis tranchegachar e brular foresti por komencar agrokultivo. Ta populi renkontris mega-animalaro, exemple giganta lemuriani ed elefant-uceli, qui extingesis ante l'arivo dil Europani. Bovaro zebuo introduktesis da populi bantuo cirkume la yaro 1000.

Skribita historio dil insulo komencis dum la 7ma yarcento, kande Araba komercisti arivis ed introduktis islamo ed Araba skribajo. L'unesma Europano qua arivis an l'insulo esis Diogo Dias, dum voyajo ad India. Dum la sequanta du yarcenti, Franci ed Angli probis sensucese establisar urbeti en l'insulo.

 

Dum la 19ma yarcento la monarkio Merina probis kun suceso mantenar la nedependo dil insulo til 1897, kande li vinkesis dum militeto kontre Franci, e Ranavalona la 3ma, lor la rejino dil insulo, sendesis ad exilo en Reunion.

Britaniani aceptis Franca protektorato sur Madagaskar en 1890 kambie de Britaniana kontrolo sur Zanzibar. Dum la duesma mondomilito Madagaskarana trupi kombatis en Francia, Maroko e Siria. Kande Francia okupesis da nacional-socialista Germania, la Francia di Vichy administris Madagaskar til 1942, kande Britaniani okupis l'insulo por preventar Japonian okupeso.

En 1947 eventis revolto kontre Franca administro, qua produktis la morto di 80.000 til 90.000 Madagaskarani dum un yaro di bitra kombati. En 1956 Francia gradope reformis institucuri por movar vers pacifika nedependo. Fine, ye la 26ma di junio 1960 Madagaskar nedependanteskis de Francia. Philibert Tsiranana esis l'unesma prezidanto.

La lando nomesis Malagasi-Republiko de 1960 til 1975.

Ye la 17ma di marto 2009 eventis stato-stroko e militestri pozis Andry Rajoelina en la povo.

 

 

Madagaskar esas mi-prezidantala republiko. Exekutiva povo exercesas dal prezidanto di republiko, qua esas la chefo di stato, e dal chefministro, qua esas chefo di guvernerio. La prezidanto elektesas dal populo por 5-yara periodo. Pos la 25ma di januaro 2014 esas Hery Rajaonarimampianina. La prezidanto elektas la chefministro, qua indikas nomi por la ministraro. La nuna chefministro esas Christian Ntsay.

La legifala povo exercesas da la parlamento, qua konsistas ek 2 chambri: la Senato (Sénat), e la Nacional Asemblitaro (Antenimieram-Pirenena/Assemblée Nationale). La Senato havas 33 membri di qui 22 elektesas dal populo por 6 yari e 11 elektesas dal prezidanto di la republiko. La Nacional Asemblitaro havas 127 membri qui elektesas dal populo por 5 yari. La nuna konstituco di Madagascar aprobesis en 1998.

La bazo di la Judiciala povo esas Franca sistemo. La lando havas la Supra Konstitucala Korto, la Supra Judicikorto, la Supra Korto, la Korto por Apeli, la kriminala tribunali, e tribunali por unesma instanco.

 

 

Madagaskar esas la 4ma maxim granda insulo e la 47ma maxim granda lando dil mondo. Ol jacas inter latitudi 12°S e 26°S, e longitudi 43°E e 51°E. Alonge l'estala rivo di la lando jacas streta ed abrupta eskarpajo qua originis kande l'insulo separis su de Indiana subkontinento, cirkume 88 milion yari ante nun. Ol mezuras admaxime 1580 km norde til sude e 575 km este til weste.

Madagaskar povas dividesar en kin geografiala regioni: l'estala rivo, la montaro Tsaratanana, la centrala platajo, la westala rivo, e la sud-westo. L'estala rivo konsistas ek basa tereni larja de cirkume 1 km, formacita per sedimenti. Che la montaro Tsaratanana jacas la maxim alta monto di Madagaskar, kun 2.880 metri di altitudo. En la centrala platajo l'altitudi varias de 800 til 1.800 metri, kun peizaji variata: extingita volkani, granda petrobloki di granito, erodita planaji e marshi, ube nun kultivesas rizo.

La westala litoro havas multa naturala portui protektita de cikloni, exemple la portuo di Mahajanga. Multa regioni kovresas da marsh-landi e havas granda depozeyi di petrolo. Fine la sud-westo di Madagaskar kovresas per dezerto e habitesas dal populo Antandroy.

La precipua fluvii di Madagaskar esas Sambirano, Mahajamba, Betsiboka, Mania, Mangoky (la maxim extensa, longa de 564 km) e Onilahy. L'Alaotra (182 km²) esas la maxim granda lago di Madagaskar.

La klimato di Madagaskar esas tropikala en la litoro, mez-varma doplande, ed arida sude. Kelkatempe cikloni frapas Madagaskar. En februaro 2004 ciklono Geralda produktis 70 morti e destruktis la domi di 500.000 personi, la maxim mala ciklono pos 1927.

Agrokultivo esas un ek la maxim importanta ekonomial agadi di la lando.

 

 

Segun statistiki de The World Factbook por julio 2018, Madagaskar havis 25 683 610 habitanti.^[1] La maxim multa esas Malayo-Indoneziani (Merina e Belitseo). La cetera esas mestici di Afrikani, Malayo-Indoneziani ed Arabi, Franci, Indiani, Kreoli e Komorani.^[1]

L'oficala linguo di la lando esas Franca e Malgasi (Madagaskarana). Angla anke parolesas.^[1] Kelka regioni havas lia propra lingui e dialekti qui ne esas reciproke komprenebla, e to desfaciligas la komuniko. De 2007 til 2010 l'Angla ank esis oficala linguo. Tamen, pos l'adopto di la nuna konstituco en 2010, nur Malagasi e la Franca deklaresis oficala.

La religii kun maxim granda nombro di adepti esas kristanismo, lokala religii, ed islamo.^[1]

La chef-urbo e precipua urbo esas Antananarivo. Altra importanta urbi esas Toamasina, Antsirabe, Mahajanga e Fianarantsoa.

 

Existas granda diverseso pri literaturo en Madagaskar, sive parolata sive skribata. Un ek la tradicioni di la lando esas parol-arto, sub formi hainteny (poemi), kabary (publika diskursi) ed ohabolana (proverbi).^[2] Jean-Joseph Rabearivelo judikesas kom l'unesma moderna poeto de Afrika.

 

La muziko di Madagaskar mixas influi de sud-estal Azia, Afrika, Arabia, Anglia, Francia ed Usa, ed anke de lokala populi, e lua tradicionala instrumenti montras ca influi: mandoliny e kabosy esas kord-instrumenti influita da gitaro, introduktita da marovoyajanti Araba od Europana. L'Afrikana tamburo djembe ank esas multe uzata. La populo Merina havas sua propra vocala stilo. La populo Bara, qua originis de Afrika, havas muzikala stilo semblanta olta di Sudafrika. Dum la 19ma yarcento, piano introduktesis en la muziki de la populo Merina. Nun, la mkompozuri dal pianisti Andrianary Ratianarivo (1895-1949) e Naka Rabemananatsoa (1892-1952) judikesas kom exempleri pri klasika muziko Madagaskarana.

Exempli pri moderna muzikala stili qui populareskis en Madagaskar, nome dum la fino dil 20ma yarcento esas rock, gospel, jazo, reggae, hip-hop e folk rock. Anke moderna Afrikana jenri populareskis, exemple Coupé-décalé ed Afrobeats. Exempli pri nuntempa artisti Madagaskarana esas Olombelona Ricky, Mily Clément e Toto Mwandjani.

 

Moraingy, tipo di kombato praktikata lokale qua uzas manui e gambi, esas populara sporto por spektanti, nome en la litoro. Rugbio* esas la maxim populara sporto di la lando: existas 410 klubi e cirkume 22 540 praktikanti. Futbalo ank esas populara.