Historio di Guatemala

Homi posible ja habitis nuna Guatemala maxim frue kam 18.000 aK, segun probus kelka obsidiana flechopinti trovita tra la lando.^[1] L'anciena habitanti ja kultivis maizo cirkume 3.500 aK. La civilizuro Maya prosperis en la regiono de 2.000 aK til cirkume la yaro 900. Tikal, en la nordo di Guatemala esis la chef-urbo di Maya stato.

Hispani komencis koloniigar la regiono en 1519, lore parto di Nova Hispania (Mexikia). Hispani kreis la Generala Kapitanio di Guatemala, e fondis lia unesma chef-urbo, Tecpan Guatemala, ye la 25ma di julio 1524.

Ye la 29ma di septembro 1717 eventis severa tertremo. Ol venis pos forta eruptado, de 27 til 30ma di agosto, dil Volcán de Fuego, volkano kelka kilometri de Antigua Guatemala, la precipua koloniala urbo di centrala Amerika; lo iniciis religiala procesioni dum la sequanta dii. La tertremo multe domajis strukturi en Antigua Guatemala, ed ol esis ulgrade abandonata. La autoritati konsideris movar la precipua urbo ad altra loko, ma lo esis opozata da rezidanti, ed eventuale la movo ne eventis.

Ye la 29ma di julio 1773 esis plusa severa tertremo; ol esis la maxim forta di serio de tertremi qui eventis de mayo til decembro 1773. Esis multa destruktado en Antigua Guatemala. Cirkume 500 homi mortis, ed esis pose plu kam 600 morti pro hungro e maladeso. Cafoye, Antigua Guatemala ne ri-konstruktesis, e Guatemala-urbo fondesis kom la nova precipua urbo.

Ye la 15ma di septembro 1821 la Generala Kapitaneso di Guatemala (formacita per nuna Guatemala, Salvador, Honduras, Kosta Rika, Nikaragua e nuna Mexikiana stato di Chiapas) deklaris nedependo de Hispania ed unionis a Mexikian imperio. Kande Augustín de Iturbide abdikis, la regioni di anciena kapitanio (ecepte Chiapas) separis su de Mexikia por formacar la Federala Republiko di Central Amerika, qua duris til 1838.

En 1871 Justo Rufino Barrios partoprenis en stato-stroko qua revokis la prezidanto Vicente Cerna e komencis liberala reformi en lando. En 1873 Barrios divenis prezidanto, e komencis establisar l'unesma linei di telegrafo, ferovoyi e publika skoli. Dum lua guvernisteso, Guatemala adoptis lua unesma konstituco, en 1879 (ante, guberniestri imperis da dekreti). Anke dum ica epoko, kafeo divenis importanta produkto en Guatemalan ekonomio.

De 1898 til 1920 diktatoro Manuel Estrada Cabrera, qua kaptis povo kun la helpo di Usana kompanio United Fruit Company, guvernis la lando. Dum lua guvernisteso, United Fruit divenis importanta ekonomiala povo en Guatemala.^[2] Estrada Cabrera guvernis quar intersequanta foyi, e persequis mult enemiki dum lua guvernerio, ma ye la 8ma di aprilo 1920 la Nacional Asemblajo di Guatemala deklaris ke la prezidanto ne havis mentala kapaceso por guvernar. Lua sucedinto, Carlos Herrera y Luna guvernis til 1921, kande stato-stroko komandita da José María Orellana revokis lu.

Ye la 14ma di februaro 1931, generalo Jorge Ubico Castañeda asumis povo e guvernis kom diktatoro til la 4ma di julio 1944, kande protesti forcis ilu renuncar. Lua sucedinto, generalo Juan Federico Ponce Vaides revokesis de povo ye la 20ma di oktobro 1944 per stato-stroko komandita dal mayoro Francisco Javier Arana e kapitano Jacobo Árbenz Guzmán. Cirkum 100 personi mortis dum la stato-stroko. Arana, Arbenz e Jorge Toriello Garrido formacis uniono di militisti por guvernar.

La uniono di militisti organizis l'unesma libera elekto di la historio di Guatemala, e la profesoro Juan José Arévalo Bermejo vinkis ol kun 86% de la voti. Il anke divenis l'unesma demokratie elektita prezidanto qua kompletigis lia guvernisteso-periodo. Lua ekonomiala politiko esis simila ad New Deal de Franklin Roosevelt.

En 1951, Jacobo Árbenz Guzmán elektesis e sucedis Arévalo. Árbenz adoptis agrala reformo en 1952, e distributis nekultivita tereni inter rurani, inkluzite indijeni. Quankam la programo di agrala reformo esis populala e komencis diminutar la sociala neegaleso, ol stimulis konflikti kun granda rurala proprietanti, ed en 1954 eventis stato-stroko komandita dal kolonelo Carlos Castillo Armas kun la helpo di CIA qua renversis Jacobo Árbenz. Castillo guvernis til la 26ma di julio 1957 kande ilu asasinesis da Romeo Vázquez, membro di lua personala gardo.

En 1958, generalo Miguel Ydígoras Fuentes ganis l'elekto. Ilu komencis diplomacala konflikto kontre Mexikia pri la pesko en Guatemalana litoro. Un grupo di militisti inspirita da la Kubana revoluciono probis ye la 13ma di novembro 1960 donar stato-stroko por revokar Ydígoras de povo, ma faliis. Tamen, to esis la komenco dil interna milito en Guatemala, qua duris dum 36 yari. En 1962 la Revolucionala Movado 13ma di novembro, l'unesma militeto-grupo di Guatemala, kreesis.

Ydígoras anke permisis l'aprentiseso di Kubana refujanti en la teritorio di Guatemala por kombatar la rejimo di Fidel Castro, en 1961. En 1962 eventis granda protesti di studenti qui demandis lua renunco. Pos dozeni di morti la populala protesti sufokesis, tamen la studenti decidis abandonar la protesti en la stradi ed unionis su a la militeto-grupo. Ydígoras decidis aceptar la riveno dil ex-prezidanto socialista Juan José Arévalo del exilo, ye la 29ma di marto 1963 por partoprenar en libera elekti. La sequanta dio, kolonelo Enrique Peralta Azurdia komandis stato-stroko, revokis Ydígoras e koaktis Arévalo itere exilar su.

L'interna milito di Guatemala duris de 1960 til 1996. Grupi paramilitala de extrema-dextra e la guvernerio di Guatemala luktis kontre grupi de sinistra dum 36 yari. Usana CIA helpis la guvernerio, qua praktikis multa agadi konsiderata terorismo di stato. Entote la milito produktis de 140.000 til 200.000 viktimi, inter mortigita e desaparita.^[3][4]

Ye la 4ma di februaro 1976 ter-tremo kun epicentro 160 km nordweste de Guatemala-Urbo e forteso 7.5 che la skalo di Richter produktis cirkume 23.000 morti, 76.000 vunditi, e destruktis centi di domi e substrukturi.

Ramiro de León Carpio, qua asumis povo ye la 6ma di junio 1993 pos la renunco dil konservema prezidanto Gustavo Adolfo Espina Salguero, komencis negocii kun la gerilyeri* ed ekpulsis del armeo la militisti akuzita pri krimini. Ta proceso di purgo ne esis facila: lua kuzino Jorge Carpio, qua negociis kun la gerilyeri*, ocidesis da grupo del extrema dextra. León demandis 43 modifiki en la konstituco di 1985, qui fine aprobesis ye la 30ma di januaro 1994. Ye la 6ma di januaro ilu komencis negocii kun la precipua grupo di gerilyo*, URNG, sub tutelo dil Unionita Nacioni e dil Organizuro di Amerikana Stati. Ilu anke desmuntis la paramilitala grupo Patrullas de Autodefensa Civil - PAC, akuzita pri masakri dum l'interna milito. Lua sucedanto, Álvaro Arzú Irigoyen, duris negociar la paco, ed obtenis pafo-ceso ye la 20ma di marto 1996. Ye la 12ma di decembro sam yaro URNG legaligesis, ed en 1998 ol divenis politikala partiso.

En 2000 l'entraprezisto Alfonso Antonio Portillo Cabrera asumis povo pos vinkar en la duesma votado. Ilu promisis plufortigar diplomacala relati kun Usa e Mexikia. Ilu komencis expozar publike la privileji dil ekonomiala povo di Guatemala, ma lua guvernerio minacesis dal internaciona reputo dil generalo Efraín Ríos Montt e dal korupto en la statala administrado.^[5] En julio 2003 eventis la nomizita "nigra jovdio", serio di tumulti en Guatemala-urbo qui koaktis la klozado dil ambasadeyo Usana e di la misiono dil Unionita Nacioni.

En novembro 2003 eventis prezidantal elekti, e Óscar José Berger vinkis l'unesma votado per 38.8% ek la voti. Ye la 28ma di decembro sam yaro eventis la duesma balotado, ed ilu vinkis lora kandidato centra-sinistro Álvaro Colom. Berger asumis la povo en januaro 2004, e komencis persekutar publik oficisti que nominesis dum la guvernado di Alfonso Antonio Portillo Cabrera. En 2005, du uragani, Stan e Mitch, efektigis granda destruktado en la lando.