Оrgany rěče

Оrgany rěče (tež organy artikulacje, rěčadła) — system organow, z kotrychž pomocu čłowjek rěčne zwuki twori^[2].

Rěčadła su^[1]:

• hornja huba;
• delnja huba;
• hornje zuby;
• delnje zuby;
• dźasna — alweole (Zahndamm);
• twjerde njebjeska — palatum (harter Gaumen);
• mjechke njebjeska — welum (weicher Gaumen);
• čopik (Zäpfchen);
• jazyk:
  • kónčk jazyka;
  • chribjet jazyka — dorsum;
  • korjeń jazyka;
  • jazykowa kósć (Zungenbein);
• ertnica;
• delnje čelesno;
• nadkyrkowe wěčko (Kehldeckel);
• přistup ke kyrkej (Kehlkopfeingang);
• hłosowce;
• kyrkowe krymsty (Kehlkopfknorpel);
• dychnica;
• póžěradło — larynx (Rachenröhle);
• přistup k nósnicy (Zugang zur Nasenhöhle);
• nósnica (Nasenhöhle);
• płuca.

We wobłuku rěčadłow rozeznawamy tři družiny^[2]:

• organy, kiž tworja dych;
• organy, kiž tworja hłós;
• organy, kiž modeluja wudychowy prud (woprawdźite artikulaciske organy).

Organ, z kotrehož pomocu srěbamy powětr, su płuca. Při rěčenju wudychujemy powětr přez dychnicu a kyrk. Městno hłosotworjacych organow, t. r. hłosowkow, je w kyrku mjez škitowym a pjeršćenjowym krymstom. Hłosowce stej porno sebi stejacej kóžce, kotrejž tworitej mjez sobu, wot zady započinajo a postupnje so rozšěrjejo, wusku wotwěru, t. mj. hłosowu wotwěru. Při normalnym dychanju je hłosowa wotwěra šěroko wotewrjena a hłosowce njejstej napjatej. Při rěčenju pak so hłosowce přez wotpowědne zwjertnjenje krymstow zespinatej, přibližitej so k sebi a wutworitej přez to mjeńšu wotwěru. Artikulaciski prud dóstawa so přez nju a pohibuje napjatej kóžce, přez to nastawa ton (zynk) kaž w hudźbnym nastroju. Na tute wašnje nastaty ton zesylnjuje so potom w resonatoriskich jamach (larynx abo póžěradło, ertnica, nósnica). Městno woprawdźitych artikulaciskich organow je nad kyrkom. K nim słušeja wšitke rěčadła w póžěradle a w ertnicy^[3].

Rozeznawamy pasiwne a aktiwne rěčadła^[4]:

• Pasiwne rěčadła su: zuby, dźasna (alweole), twjerde njebjeska (palatum) a mjechke njebjeska (welum), kotryž přechadźa zady do owule (čopika) a kiž zawěra/wotewěra přistup k nósnicy.
• Aktiwne rěčadła su: delnje čelesno z delnimi zubami, kotrež ertny resonator rozšěrja a zwužuje. Předku před woběmaj čelesnomaj stej hubje (delnja a hornja huba), wonej regulujetej přez swoje pohiby (skulojćenje, neutralne nastajenje a połna zawěra) artikulaciju a postajtej barbu hłosa (timbre). Najpohibliwiše rěčadło je jazyk (lingua), kotryž hodźi so doprědka, dozady a horje wusunyć. Ze swojimi dźělemi (kónčk, prědni, srjedźny a zadni dźěl) twori wón na wšelakich městnach wužiny abo dospołne zawěry a formuje přez to akustisku podobu jednotliwych zwukow. Horni dźěl abo chribjet jazyka mjenuje so dorsum.

1. ↑ ^{1,0 1,1} Šewc-Schuster H. Gramatika hornjoserbskeje rěče. — Budyšin: Ludowe nakładnistwo Domowina, 1984. — Zwjazk 1 fonologija, fonetika a morfologija. — S. 18—19.
2. ↑ ^{2,0 2,1} Šewc-Schuster H. Gramatika hornjoserbskeje rěče. — Budyšin: Ludowe nakładnistwo Domowina, 1984. — Zwjazk 1 fonologija, fonetika a morfologija. — S. 16.
3. ↑ Šewc-Schuster H. Gramatika hornjoserbskeje rěče. — Budyšin: Ludowe nakładnistwo Domowina, 1984. — Zwjazk 1 fonologija, fonetika a morfologija. — S. 16—17.
4. ↑ Šewc-Schuster H. Gramatika hornjoserbskeje rěče. — Budyšin: Ludowe nakładnistwo Domowina, 1984. — Zwjazk 1 fonologija, fonetika a morfologija. — S. 17.

Móžeš slědowace polěpšić: Tutón nastawk hišće je zarodk wo rěčnej temje Jeli sy jedyn z mjenowanych njedostatkow skorigował(a), wotstroń prošu potrjecheny parameter předłohi {{Předźěłuj}}. Podrobnosće namakaš w dokumentaciji.