Atom

Atom je najmjeńši strukturny dźělk materije, kotryž so njedaja chemiski dale dźělić. Přisamom cyła nas wobdawajuca žiwa a nježiwa materija wobsteji z atomow abo ionow. Kosmologisce widźane je to pak rědša forma materije. Přewažujo plasma, z kotrehož wobsteja hwězdy, a hypotetiska čorna materija.

Atom wobsteji z jadra a elektronoweje wobalki. Jadro wobsteji z protonow (pozitiwnje nabite) a neutronow (neutralnje nabite). Wobalka wobsteji z elektronow (negatiwnje nabite) . Elektrony wobkružeja jadro na wšelakich „cerach“, kotrež wotpowěduja rozdźělnym energetiskim niwowam elektronow. Radius tutych „cerow“ resp. elektronoweje wobalki je, z něhdźe 10-10 m, dźesać tysac razow wjetši hač radius jadra (10 –14 m). Atomy su potajkim jara małke. Włós čłowjeka je na př. něhdźe 1 milion wuhlikowych atomow šěroki.

Hdy by atom tak wulki kaž katedrala był, by jadro było małke kaž mucha. Ale skoro cyła masa atoma koncentruje so w jadrje, kotrež zaběra jeno biliardowy dźěl cyłeho atoma. To woznamjeni, zo wobsteji atom přisamom jenož z prózdneho ruma.

Jeli runa so ličba elektronow ličbje protonow, je atom dohromady neutralnje nabity, nawopak jedna so wo iony (kation - pozitiwnje nabity ion abo anion - negatiwnje nabity ion).

Atomy ze samsneju ličbu protonow, słušeja k tomu samsnemu elementej. Tutu ličbu pomjenujemy ličba porjada. Po ličbje porjada su elementy w periodiskim systemje rjadowane.

Kwantita neutronow jednoho elementa móže wariěrować, jedna so potom wo rozdźělne izotopy elementa. Izotopy wodźika (chemiski symbol H) su protium (jenož jedyn proton), deuterium (proton a neutron) a tritium (proton a dwaj neutronaj). Protium je z 99.985 % najčasćiši izotop wodźika.