Circo romano

O circo romano (do latín significa "círculo") é un gran local ao aire libre onde os romanos realizaban espectáculos, con chanzos para os espectadores^[1]. Foi unha das instalaciones máis importantes das cidades romanas. Xunto co teatro e mailo anfiteatro, forma a tríade de grandes instalacións destinadas a divertir o pobo. Inspirado nos hipódromos e estadios gregos, porén de medidas moito maiores ca estes, o circo romano estaba destinado a carreiras, espectáculos, e representacións, que conmemoraban os acontecementos do Imperio.

O circo romano é un recinto moi alongado con remates circulares nos extremos, tendo globalmente unha forma oval. No centro, arrodeada de bancadas xeralmente en pedra, estaba a arena (en latín hārēna), moi alongada e partida en dous pola espiña (en latín spina), un valado baixo e illado coroado de obeliscos, estatuas e outros enfeites semellantes. A espiña formaba sobre a arena dúas vías por onde corrían as bigas e cuadrigas. En cada un dos extremos da espiña había un piar cónico denominado meta (en latín meta). Os contadores de voltas adoitaban ser ovos de pedra ou estatuetas de golfiños.

Segundo Edward Gibbon, no capítulo XXXI da súa obra The History of the Decline and Fall of the Roman Empire, o pobo romano, a principios do século V:

....aínda consideraban o Circo como a súa casa, o seu templo e a sede da república.^[2][3][4]

O espazo de actuación do circo romano era normalmente, a pesar do seu nome, un rectángulo oblongo de dúas seccións lineais de pista de carreiras, separadas por unha franxa mediana que estendíase ao longo de aproximadamente dous terzos da pista, unida nun extremo cun tramo semicircular e no outro extremo cunha sección indivisa de pista pechada (na maioría dos casos) por unha distintiva porta de saída coñecidas como carceres, creando así un circuíto para as carreiras. O Circus Maximus personifica o deseño.

A franxa mediana central chamábase espina e normalmente presentaba columnas ornamentadas, estatuas e obeliscos conmemorativos. Os puntos de inflexión en cada extremo da espina adoitaban marcarse por postes cónicos, chamados metae (singular: meta).^[5]

A superficie de actuación do circo estaba normalmente rodeada de asentos ascendentes ao longo dos dous lados rectos e ao redor do extremo curvo, aínda que ás veces había interrupcións nos asentos para facilitar o acceso ao circo ou aos asentos, ou para proporcionar plataformas especiais de observación para dignatarios e funcionarios. Un circo, o de Antinoópolis (Exipto), amosa un espazo diferenciado duns 50 m entre os carceres e o inicio do asento ascendente onde aparentemente non hai ningunha estrutura. Isto parece ser unha excepción.

A gran maioría dos circos encaixan na descrición anterior. Os que non presentan dúas variacións diferentes: o de Emerita Augusta (Mérida, España), onde o extremo carceres é substituído por un extremo 'recto' lixeiramente curvado unido aos lados rectos dos asentos ascendentes polas esquinas redondeadas dos asentos ascendentes, e uns poucos nos que o extremo carceres é substituído por un segundo extremo semicircular para producir unha area de forma ovalada. Estes últimos circos son normalmente pequenos (Nicopolis (Grecia) e Aphrodisias (Turquía)), e probablemente deberían considerarse estadios.

Hai edificios similares, chamados estadio, que foron utilizados para as competicións de atletismo de estilo grego. Estes edificios tiñan un deseño semellante pero normalmente máis pequenos que os circos; con todo, a distinción non sempre está clara. Un exemplo deste tipo é o Estadio de Domiciano.

A diferenza doutras grandes estruturas romanas, os circos evolucionaron con frecuencia durante longos períodos de tempo a partir dunha simple pista nun campo, pasando por xeracións de estruturas de asentos de madeira (con frecuencia destruídas polo lume ou a podremia), antes de que finalmente comezasen a converterse en pedra. Aínda que os circos como o Circus Maximus (Italia) puideron existir dalgún xeito desde o 500 a.C., os circos foron construídos principalmente durante 400 anos entre o 200 a.C. e o 200 d.C.^[6]

As dimensións comparativas dun circo pódense medir de dúas formas básicas: pola lonxitude da pista e pola capacidade de asentos. Outras dimensións, como as dimensións exteriores da estrutura poden variar considerablemente dependendo da localización, do lugar e das características arquitectónicas específicas.

A medida comparativa máis sinxela dun circo é a lonxitude da súa pista. Esta é a dimensión máis fácil de medir, xa que só require pequenas escavacións en cada extremo da liña central. É moi probable que isto se poida facer aínda cando o circo estea soterrado baixo construcións posteriores. A lonxitude das pistas pode variar desde os 245 m do circo en Gerasa (Xordania), ata os 621 m do Circus Maximus (Italia).

A dimensión comparativa alternativa é a do aforamento. Isto é moito máis complexo de medir xa que require que se restablezan as dimensións da extensión vertical e horizontal orixinal dos asentos inclinados. En moitos casos, a estrutura completa do asento inclinado destruíuse máis aló do punto onde se pode medir, ou polo menos requiriría unha escavación moito máis grande que a necesaria para medir a lonxitude da vía. A capacidade de asentos pode variar desde unhas 15.000 persoas en Gerasa (Xordania) ata as 150.000 (algunhas estimacións o sitúan en 250.000) no Circo Máximo (Italia).

Os circos non parecen ter sido construídos con ningunha orientación especial do compás. Os que están ben identificados pódense atopar cos seus extremos redondos orientados ao redor do compás. Exemplos: N. Gerasa (Xordania); NE. Antinoópolis (Exipto); E. Circo de Maxencio (Italia); SE. Circo Máximo (Italia); S. Tyrus (Líbano); SW. Gortyn (Grecia); W. Circo de Nerón (Italia).

Os circos pódense atopar en tres lugares distintos en relación ás cidades ás que pertencen:

• fóra das murallas a unha distancia de ata 1,5 km, como en: Gerasa (Xordania) (c300m) e Leptis Magna (Libia) (1,5 km).
• simplemente dentro das murallas da cidade, como en: Tesalónica (Grecia).
• dentro das murallas, no corazón da cidade, e parte integrante da estrutura de poder arquitectónico da cidade, como en: Roma, Sirmium (Serbia) e Tarraco (España).

Os carceres, ou portas de saída, tiñan unha forma de planta distintiva, inclinada e lixeiramente curvada, deseñado para compensar o que doutro xeito serían diferenzas significativas nas distancias desde as portas individuais de saída ata o inicio do primeiro tramo de recta no lado dereito da espina (visto dende os carceres). Os carceres deseñáronse para que as carreiras se desenvolvan arredor da espina en sentido antihorario.

A forma dos carceres parece estar estandarizada en todo o mundo romano. A semellanza de forma entre os carceres dos circos de moitos tamaños diferentes suxire que os carceres construíronse segundo unha serie de relacións ou fórmulas matemáticas proporcionais. Non está claro cando se construíron os primeiros carceres da forma estandarizada, nin se existe evidencia documental da existencia de tales fórmulas.

Algúns dos mellores exemplos de carceres pódense atopar en: Gerasa (Xordania) e o Circo de Maxencio (Italia).

Os circos mellor conservados son: Emerita Augusta (España), Cesarea Marítima (costa) (Israel), Circo de Maxencio ( Italia), Gerasa (Xordania), Tyrus (Líbano), Miróbriga (Portugal), Leptis Magna (Libia).

Construído en Roma, máis ca un circo é un estadio moi semellante aos gregos. Na actualidade o monumento quedou baixo o subsolo da actual Praza Navona. Poden ollarse restos baixo un dos edificios lindeiros daquela.

O circo romano de Augusta Emerita tiña uns 440 m de lonxitude e 115 m de largura, era o maior dos edificios dedicados a espectáculos da cidade e, xunto co anfiteatro, era o que gozaba dos favores dun público máis dado a emocións lúdicas fortes que a cultas obras teatrais. Por mor das súas grandes dimensións atopábase fóra do recinto amurallado, par da estrada que ligaba Emerita con Corduba (Córdoba) e Toletum (Toledo). Na actualidade existe un centro de interpretación xunto ao monumento e este é totalmente visitábel. Tiña unha capacidade duns 30.000 espectadores distribuídos nunhas bancadas coa xa clásica división en tres caveas, marcada polas diferentes procedencias sociais dos seus ocupantes.

Data das primeiras décadas do século I d. C. O recinto posúe unha arena central onde se efectuaban as competicións. En medio desta, encóntrase a spina dunha lonxitude de 223 m e unha largura de 8,5 m que no seu día estivo decorada con monólitos e outros motivos. Un dos espectáculos favoritos eran as corridas de bigas (dous cabalos e un carro) e cuadrigas (catro cabalos e un carro). Os condutores dos carros, chamados de aurigas, eran personaxes moi populares; algúns ficaron inmortalizados en pinturas e mosaicos.

Construído a finais do século I d. C., seguramente en tempos do emperador Domiciano, tiña capacidade para 25.000 persoas e se mantivo activo até o século V. O circo orixinal tiña aproximadamente 117 m de largo por 340 m de longo; a arena ou pista tiña 74 m de largo. Consérvanse restos dos chanzos en dúas bancadas; téñese identificado tamén unha das bancadas reservadas ás autoridades da cidade e a provincia Tarraconense. Atopáronse dúas lousas sepulcrais de aurigas do circo, as dúas escritas en verso. Na actualidade é parcialmente visitábel xa que parte ficou inmersa na estrutura urbana de Tarragona.

O circo romano de Calahorra está "fosilizado" no Paseo del Mercadal. Ao final do mesmo atópanse algúns restos, poucos, do que foi o circo; un muro romano de cachotaría e un desaugadoiro. Preto, nos xardíns de Era Alta encontramos un resto de condución da auga do circo romano.

Construído no século I, o circo de Toledo tiña unha capacidade para aproximadamente 13.000 espectadores. Deixouse de utilizar cando se perdeu a cidade canda a dominación islámica e mudéxar, cando pasou a ser unha necrópole (entre os séculos IX e XV).

De características semellantes ás do Circo romano de Toledo, non se posúe moita información, pois actualmente se encontra en estado de escavación e/ou posta en valor. Seica quedou inacabado.^[7]

Descubriuse e escavouse na execución dunha estrada a dita vila. Hoxe en día está soterrado baixo o trazado da estrada N-430 sen que haxa expectativas dunha futura recuperación.^[8]

Salvo que se indique o contrario, as coordenadas da seguinte lista son dun punto que se atopa dentro do espazo dun circo. Para os restantes circos (aqueles dos que se descoñece a localización detallada) o punto é para unha localización dentro do espazo do núcleo histórico da vila asociada, ou para unha localización dentro do xacemento arqueolóxico asociado. Estes puntos probablemente estean a menos de 1,5 quilómetros do lugar do circo, xa que un circo estivo case sempre a esta distancia da súa cidade asociada.

Cidade (Nome romano) Ligazón a un artigo de circo detallado	Cidade (Nome actual)	País	Coordenadas	Notas Referencias (ordena segundo a lonxitude e a precisión da localización)	Imaxes
Augusta Treverorum	Tréveris	Ger-aAlemaña	49°45′04″N 6°38′55″L / 49.751175, 6.648531 (Augusta Treverorum (Trier) Roman circus)	450Citado por Humphrey;[9] localización,[10][11] plano da cidade romana[12] mostrando a localización do circo, lonxitude: c450 m.[13]
Auzia[14]	Sour El-Ghozlane (= pre-independencia Aumale)[14]	Alg-aAlxeria	36°08′53″N 3°41′27″L / 36.14799, 3.690924 (Auzia (Sour El-Ghozlane) (non do circo, núcleo histórico da cidade actual)) (non do circo, núcleo histórico da cidade actual)	000(location_unknown)citado por Humphrey;[9] non se atopou información específica sobre o circo.
Colonia Claudia Caesarea	Cherchell	Alg-cAlxeria	36°36′05″N 2°11′05″L / 36.601412, 2.184702 (Colonia Claudia Caesarea (Cherchell) Roman circus)	002(approximate_location)citado por Humphrey;[9] localización aproximada;[15] nin a forma nin ningunha estrutura orixinal son visibles.	imaxes (non poden estar orientadas cara ao norte)[15]
Saldae	Béjaïa	Alg-s1Alxeria	36°45′18″N 5°05′02″L / 36.755068, 5.083765 (Saldae (Béjaïa) (non do circo, núcleo histórico da cidade actual)) (non do circo, núcleo histórico da cidade actual)	000(location_unknown)citado por Humphrey;[9] non se atopou información específica sobre o circo.
Setifis	Sétif	Alg-s2Alxeria	36°11′50″N 5°24′19″L / 36.197105, 5.405214 (Sitifis Colonia (Sétif) Roman circus)	450citado por Humphrey;[9] localización aproximada confirmada por fotografías aéreas antigas (o 90 % do circo esta edificado agora);[16] só queda visible o extremo sur, curvo, en forma de U; lonxitude aproximada (anteriormente visible) da vía: c450m;[16] ancho aproximado (antes visible) da vía: c70m.[16]	imaxes (non poden estar orientadas cara ao norte)[16]
Philippopolis (Tracia) Estadio romano de Plovdiv	Plovdiv	Bul-pBulgaria	42°08′51″N 24°44′53″L / 42.147477, 24.748068 (Trimontium (Plovdiv) Roman circus)	002(localización aproximada) Neste momento só é visible unha pequena parte ben conservada do extremo norte; c95% da estrutura está soterrada baixo a actual rúa principal, lonxitude da pista c250m;[17] ancho da pista c32m;[17] o pequeno tamaño da estrutura suxire que, de feito, é máis correcto consideralo un estadio, esta é a vista tomada polo sitio principal na estrutura [18]
Calagurris	Calahorra	Spa-c1España	42°18′17″N 1°57′47″O / 42.304811, -1.963025 (Calagurris (Calahorra) Roman circus)	325citado por Humphrey;[9] o circo atópase baixo a vía peonil 'Paseo del Mercadal';[19] lonxitude c300-350m.[20]
Cáparra	Capera	Spa-c2España	40°10′01″N 6°06′04″O / 40.166847, -6.101135 (Cáparra (Capera) Cidade romana (non o circo, núcleo da vila romana)) (non o circo; núcleo da vila romana)	000(localización descoñecida)citado por Humphrey;[9] a localización, desde Wikimapia[21] e Wikipedia española[22] é só das ruínas da cidade romana, non hai indicación da localización do circo.
Corduba	Córdoba	Spa-c3España	37°53′06″N 4°46′22″O / 37.885079, -4.772803 (Corduba (Córdoba) Roman circus)	370localización desde a Wikimapia e outros;[23][24] lonxitude: c370m;[23][24] enteiramente soterrado baixo o centro urbano existente, practicamente ningún resto visible.
Emerita Augusta Circus Maximus (Mérida)	Mérida	Spa-eEspaña	38°55′12″N 6°19′56″O / 38.920037, -6.332116 (Emerita Augusta (Mérida) Roman circus)	400Citado por Humphrey;[9] lonxitude da pista visible: c400m;[25] ancho de vía visible: c85m;[25] forma claramente visible. En forma de U pero sen os distintivos "carceres planos" inclinados que se ven noutros moitos circos, en cambio, o extremo "plano" está lixeiramente redondeado, o espazo non está ocupado por ningunha estrutura moderna, gran parte da estrutura aínda é visible.	máis imaxes (non poden estar orientadas cara ao norte)[26]
Italica	Santiponce	Spa-s1España	37°26′19″N 6°02′22″O / 37.43856, -6.039444 (Italica (Santiponce) Cidade romana (non do circo, núcleo da cidade romana)) (non do circo; núcleo da cidade romana)	000(localización descoñecida)citado por Humphrey;[9] localización moi aproximada;[27] o circo atópase baixo o centro do casco antigo existente de Santiponce, non se ve nada. Teña en conta que ao gran anfiteatro de Itálica ás veces chámase circo.
Saguntum	Sagunto	Spa-s2España	39°40′54″N 0°16′36″O / 39.681644, -0.276675 (Saguntum (Sagunto) Roman circus)	350citado por Humphrey;[9] a localización do circo foi confirmada pola escavación, e conservación, dunha porta do circo;[28][29] o circo atópase soterrado baixo a cidade existente, só é visible a porta;[30] lonxitude: c350m;[31] ancho: c73m.[31]	imaxes (non poden estar orientadas cara ao norte)[32]
Tarraco	Tarragona	Spa-t1España	41°07′01″N 1°15′21″L / 41.116963, 1.255832 (Tarraco (Tarragona) Roman circus)	290citado por Humphrey;[9] a maior parte do circo atópase soterrado baixo a cidade existente, é visible unha parte substancial do extremo leste curvo e parte do lado suroeste, lonxitude da pista: c290m;[33] ancho da pista: c75m.[33]	imaxes (non poden estar orientadas cara ao norte)[34]
Toletum	Toledo	Spa-t2España	39°51′49″N 4°01′48″O / 39.863689, -4.029978 (Toletum (Toledo) Roman circus)	430Citado por Humphrey;[9] entre un terzo e a metade do circo, incluído o extremo redondo, son parcialmente visibles, o resto do circo, ou foi derribado, ou atópase baixo construcións modernas, lonxitude suxerida: c430m;[35][36] ancho visible: c75m.[37]	imaxes (non poden estar orientadas cara ao norte)[35]
	Zafra	Spa-zEspaña	38°25′25″N 6°24′58″O / 38.423701, -6.416107 (Cidade de Zafra (non do circo, núcleo histórico da cidade)) (non o circo, núcleo histórico da cidade)	000(localización descoñecida)citada por Humphrey;[9] Parece haber incerteza significativa sobre o estado, e mesmo o nome, de Zafra na época romana;[38] a cidade parece non ter restos romanos significativos que non sexan os dunhas 20 vilas romanas nos arredores;[38] non se atopou ningunha información específica sobre o circo.
Alexandría	Alexandría	Egy-a1Exipto	31°10′57″N 29°53′47″L / 31.182489, 29.896417 (Cidade romana de Alexandria (núcleo aproximado da cidade, centrada no Piar de Pompeio)) (non do circo, núcleo aproximado da cidade romana; centrado no Piar de Pompeio)	000(location_unknown)citado por Humphrey;[9] non se atopou información específica sobre o circo.
Antinoópolis	Mallawi (c10km)	Egy-a2Exipto	27°48′36″N 30°53′08″L / 27.810092, 30.885503 (Antinopolis Roman circus)	325citado por Humphrey;[9] lonxitude da pista visible: 300–350 m,[39] ancho de vía visible: c45m,[39] en forma de U, os cárceres están c50 m máis aló dos extremos da bancada ascendente no extremo aberto suroeste, claramente visible e sen obstáculos.
Oxyrhynchus	Beni Mazar (c15km)	Egy-oExipto	28°32′09″N 30°39′19″L / 28.535969, 30.655336 (Oxyrhynchus (non do circo, xacemento arqueolóxico da cidade romana)) (non do circo, xacemento arqueolóxico da cidade romana)	000(localización descoñecida) citado por Humphrey;[9] non se atopou información específica sobre o circo.
Arelate (Colonia Iulia Paterna Arelatensium Sextanorum)	Arles	Fra-aFrancia	43°40′24″N 4°37′07″L / 43.6734, 4.61855 (Arelate (Arles) Roman circus)	450citado por Humphrey;[9] información arqueolóxica oficial,[40] c40% do extremo suroeste curvo é mínimamente visible, a estrutura restante sitúase ao nordeste baixo un cruzamento de estradas e vivendas, lonxitude: c450m,[41][42] largo c101m,[41][42] largo de pista visible: c80m.[43]	máis imaxes (non poden estar orientadas cara ao norte)[44]
Lugdunum	Lión	Fra-lFrancia	45°45′26″N 4°48′55″L / 45.757314, 4.815188 (Lugdunum (Lyon) Roman circus (approximate hypothesised location)) (localización hipotética aproximada[45])	001(Localización hipotética)citado por Chase;[46] localización hipotética.[45]
Mediolanum Santonum	Saintes	Fra-mFrancia	45°44′47″N 0°38′00″O / 45.7464, -0.6333 (Mediolanum Santonum (Saintes) Roman town (not the circus; historic nucleus of the town)) (non do circo, núcleo histórico da cidade)	000(location_unknown)citado por Humphrey;[9] non se atopou información específica sobre o circo.
Vienna	Vienne	Fra-vFrancia	45°30′59″N 4°52′06″L / 45.516492, 4.868196 (Vienna (Vienne) Roman circus) (posiblemente moi aproximado, a imaxe de satélite nesta localización está moi distorsionada)	002(approximate_location)Citado por Humphrey;[9] a única característica que queda é unha estrutura en arco monumental rematada por unha pirámide alta e estreita, esta estrutura estaba na espiña.	máis imaxes (non poden estar orientadas cara ao norte)[47]
Corinto (Colonia Iulia Flavia Augusta Corinthiensis)	Corinto	Gre-cGrecia	37°54′35″N 22°52′33″L / 37.909792, 22.875938 (Corinth Roman circus (hypothesised and partially excavated location)) (localización hipotetica e parcialmente escavada)	002(approximate_location) discusión sobre as probas dun circo,[48] plano que mostra a hipotética localización do circo[49] e,[50] localización hipotetica e parcialmente escavada.[51]
Gortyn, Gortys ou Gortina	Agioi Deka (c1.5 km)	Gre-gGrecia	35°03′07″N 24°57′04″L / 35.052057, 24.951119 (Gortyn Roman circus)	375citado por Chase,[46] plano arqueolóxico da cidade,[52] longo visible da pista c375m;[53] largo visible da pista: c50m;[53] Planta en forma de U claramente visible; espazo 30% terreos agrícolas abertos, 70% cubertos por hortas.	imaxes (non pode estar orientado ao norte)[54]
Nicópolis	Préveza (c7km)	Gre-nGrecia	39°01′25″N 20°44′05″L / 39.023563, 20.734805 (Nikopolis Roman circus)	215 denominado como estadio,[55] moi pequeno para ser un circo, lonxitude da vía visible: c215m,[55] largo visible da pista c20m;[55] forma de planta en forma de U dobre cos dous extremos redondeados claramente visibles, o espazo non está ocupado por ningunha estrutura moderna.
Tesalónica	Tesalónica	Gre-tGrecia	40°37′47″N 22°57′03″L / 40.629669, 22.950890 (Thessalonica Roman circus)	location[56] (o circo está marcado como 'Hipódromo Antigo'), mapa arqueolóxico do centro histórico da cidade,[57] mostrando a localización do hipódromo/circo (en grego; hipódromo = Ιππόδρομος), lonxitude aproximada deducida de[56] e[57] c525m.
Rodas	Rodas	Gre-tGrecia	36°26′21″N 28°12′43″L / 36.43919, 28.211909 (Rhodes Roman circus)	000(location_unknown)
Camulodunum	Colchester	Eng-cInglaterra	51°53′01″N 0°53′53″L / 51.883604, 0.898175 (Camulodunum (Colchester) Roman circus)	450información da localización,[58] Información arqueolóxica,[59] información arqueolóxica oficial,[60] longo: c450m;[60] largo: c75m.[60]
Caesarea Marítima (costeiro)	Caesarea	Isr-c1Israel	32°29′55″N 34°53′26″L / 32.4986, 34.8906 (Caesarea Maritima (Caesarea) coastal Roman circus)	290citado por Humphrey;[9] referenciado como un hipódromo;[61] na costa, paralelo á costa, lonxitude da vía visible: c290m,[62] ancho da pista visible: c45m;[62] Forma de planta en forma de U claramente visible, estrutura substancialmente completa, poucas estruturas modernas construídas dentro do espazo.	máis imaxes (non pode estar orientadas cara ao norte)[61]
Caesarea Marítima (no interior)	Caesarea	Isr-c2Israel	32°29′55″N 34°53′55″L / 32.4986, 34.8986 (Caesarea Maritima (Caesarea) inland Roman circus)	410c1km no interior desde a costa, lonxitude da pista visible: c410m;[63] ancho de pista visible: c80m,[63] forma substancialmente visible, aparentemente en forma de U, o espazo non está ocupado por ningunha estrutura moderna.	imaxes (non pode estar orientado cara ao norte)[61]
Aquileia	Aquileia	Ita-aItalia	45°46′30″N 13°21′42″L / 45.775007, 13.361778 (Aquileia (Aquileia) Roman circus)	460citado por Humphrey;[9] localización,[64] lonxitude da pista medida a partir da información de localización: c460m,[64][65] ancho de vía medido a partir da información de localización: c80m.[64][65]	imaxes (non pode estar orientado cara ao norte)[64]
Bovillae	Marino, Lacio	Ita-bItalia	41°45′27″N 12°37′18″L / 41.757499, 12.621679 (Bovillae Roman circus)	328citado por Humphrey;[9] (en italiano);[66] información e fotos en Inglés,[67] (pista?) lonxitude: 328.50m,[66] (pista) ancho: 60m;[66] localización centrada nos únicos restos visibles: tres arcos de pedra[68] (parte das celas).
Mediolanum	Milán	Ita-m1Italia	45°27′48″N 9°10′48″L / 45.463276, 9.179936 (Mediolanum (Milan) Roman circus)	460Citado por Chase;[46] localización,[69][70] lonxitude da pista: 460 m,[71] ancho da pista: 67/68m,[71] os principais restos visibles son unha torre na esquina noroeste do circo,[72] o corpo principal do circo xacía SSE desta torre.	imaxes (non pode estar orientado cara ao norte)[69]
Roma Circus Flaminius	Roma	Ita-r1Italia	41°53′34″N 12°28′39″L / 41.892758, 12.477422 (Circus Flaminius, Rome)	380Citado por Humphrey;[9] non está do todo claro se esta «estrutura» era, en realidade, un circo ou un estadio da forma dos demais desta lista, localización de Wikimapia,[73] as estimacións do tamaño son: lonxitude 260–500 m,[74][75] ancho 100m.[75]
Roma Circo de Maxentius, a.k.a. Circo de Caracalla	Roma	Ita-r2Italia	41°51′17″N 12°31′21″L / 41.854645, 12.522411 (Circus of Maxentius, Rome)	490Lonxitude da pista visible: c490m,[76] ancho de pista visible: c80m,[76] forma claramente visible, en forma de U, o espazo non está ocupado por ningunha estrutura moderna, moitas partes da estrutura son visibles.	máis imaxes (non pode estar orientado cara ao norte)[77]
Roma Circus Maximus	Roma	Ita-r3Italia	41°53′10″N 12°29′07″L / 41.886016, 12.485404 (Circus_Maximus, Rome)	621Lonxitude da pista: c621m,[78] ancho da pista: c150m,[78] forma substancialmente visible, en forma de U, o espazo non está practicamente ocupado por ningunha estrutura moderna, só son visibles ou permanecen algunhas partes da estrutura.
Roma Circo de Nerón, a.k.a. Circo de Calígula, ou Circo Vaticano	Roma	Ita-r4Italia	41°54′06″N 12°27′19″L / 41.901638, 12.455256 (Circus of Nero, Rome)	002(localización aproximada) Citado por Humphrey;[9] localización xusto ao sur da Basílica de San Pedro ben establecida, aínda que a posición exacta e a orientación son descoñecidas, os únicos restos que se conservan son o obelisco que foi traído de Exipto para adornar a espina no ano 37 d.C.,[79] o obelisco trasladouse á súa localización actual na Praza de San Pedro en 1586.[80]	imaxes (non pode estar orientado cara ao norte)[81]
Roma Circo Varianus; it:Circo Variano (en italiano)	Roma	Ita-r5Italia	41°53′14″N 12°31′14″L / 41.887353, 12.520474 (Circus Varianus, Rome)	565Citado por Humphrey;[9] localización Wikimapia,[82] lonxitude: 565m;[83] ancho: 125m.[83]	imaxes (non pode estar orientado cara ao norte)[84]
Colonia Iulia Augusta Felix Berytus Hipódromo de Beirut	Beirut	Leb-bLíbano	33°53′52″N 35°29′59″L / 33.897911, 35.499584 (Colonia Iulia Augusta Felix Berytus (Beirut) Roman hippodrome)	002(approximate_location)citado por Humphrey;[9] a localización é do sitio arqueolóxico do hipódromo de Beirut tal como se indica en Wikimapia,[85] esta pode ser, ou non, a mesma estrutura que o circo.
Hipódromo de Tiro	Tiro	Leb-tLíbano	33°16′06″N 35°12′35″L / 33.268313, 35.209776 (Tyre Roman circus)	435citado por Humphrey;[9] lonxitude da pista visible:c435m;[86] ancho visible da pista: c80m;[86] forma claramente visible en forma de U, o espazo non está ocupado por ningunha estrutura moderna, gran parte da estrutura aínda é visible.	máis imaxes (non poden estar orientadas cara ao norte).[87]
Cirene	Shahhat	Lib-cLibia	32°49′20″N 21°51′51″L / 32.822221, 21.864104 (Cyrene Roman circus)	300citado por Humphrey;[9] lonxitude da pista visible: c300m,[88][89] ancho de pista visible: c45m;[88][89] forma razoablemente visible en forma de U, o espazo non está ocupado por ningunha estrutura moderna, pouco da estrutura aínda é visible, ás veces denominado como hipódromo.	imaxes (non pode estar orientado cara ao norte)[89]
Leptis Magna	Khoms OR Al Khums (c3km)	Lib-lLibia	32°37′59″N 14°18′38″L / 32.633056, 14.310547 (Leptis Magna Roman circus)	445citado por Humphrey;[9] situado tanto na beira do mar como paralelo á mesma, lonxitude da pista visible: c445m[90] ancho de pista visible: c75m [90] forma claramente visible en forma de U, o espazo non está ocupado por ningunha estrutura moderna, parte da estrutura aínda é visible.	imaxes (non pode estar orientado cara ao norte)[91]
Aeminium	Coímbra	Por-aPortugal	40°12′32″N 8°25′31″O / 40.209016, -8.425387 (Aeminium (Coimbra) Roman town (not the circus; nucleus of the Roman town)) (non do circo, núcleo da cidade romana)	000(location_unknown)crese que existiu, pero sen confirmar, información arqueolóxica sobre a cidade romana,[92][93] referencia a un lugar suxerido para o circo (Praça do Comércio), localización suxerida.[94]
Balsa	Tavira	Por-bPortugal	37°05′26″N 7°41′07″O / 37.090488, -7.685301 (Balsa (Tavira) Roman circus)	375citado por Humphrey;[9] a localización é aproximadamente a indicada conxecturalmente, aínda que con bastante certeza, en[95] ese sitio afirma que "as marcas topográficas do [circo] permiten un levantamento razoablemente rigoroso", lonxitude: c375m,[95] ancho: c80m.[95]
Miróbriga	Santiago do Cacém (c2km)	Por-mPortugal	38°00′08″N 8°41′02″O / 38.002318, -8.683770 (Mirobriga Roman circus)	330citado por Chase;[46] lonxitude da pista visible: c330m,[96] ancho da vía visible: c70m,[96] forma claramente visible en forma de U, o espazo non está ocupado por ningunha estrutura moderna, algo da estrutura aínda é visible.	imaxes (non pode estar orientado cara ao norte)[97]
Olissipona	Lisboa	Por-oPortugal	38°42′50″N 9°08′21″O / 38.713788, -9.139192 (Olissipona (Lisboa) Circo romano)	002(approximate_location) no que hoxe é o 'Rossio', un relato (en portugués) das escavacións que descubriron unha sección da columna vertebral do circo pódese atopar en.[98]
Sirmium	Sremska Mitrovica	Ser-sSerbia	44°58′03″N 19°36′44″L / 44.967364, 19.612151 (Sirmium (Sremska Mitrovica) Roman circus (approx))	450citado por Humphrey;[9] a localización é unha aproximación achegada baseada na información en,[99] lonxitude: c450m;[100] ancho: c150m;[100] a estrutura atópase soterrada uns 2–4 m baixo o actual centro da cidade, xusto ao norte do palacio parcialmente escavado, só escaváronse seccións moi pequenas.[99]
Nova Trajana Bostra	Bosra Eski Sham OR Busra Eski Şam OR Busra ash-Sham	Syr-bSiria	32°30′54″N 36°28′48″L / 32.5149, 36.4799 (Nova Trajana Bostra (Bosra Eski Sham or Busra Eski Şam or Busra ash-Sham) Roman circus)	430citado por Humphrey;[9] Mapas franceses de Roman Bosra que mostran a localización do circo (ou hipódromo),[101][102] lonxitude da pista visible: c430m;[103] ancho de vía visible: c110m;[103] forma claramente visible en forma de U, o espazo practicamente non está ocupado por ningunha estrutura moderna, gran parte da estrutura segue en pé.	imaxes (non poden estar orientadas cara ao norte)[104]
Laodicea ad Mare	Latakia	Syr-lSiria	35°31′11″N 35°46′30″L / 35.519688, 35.775046 (Laodicea ad Mare (Latakia) cidade romana (non do circo, núcleo histórico da cidade)) (non do circo, núcleo histórico da cidade)	000(localización desoñecida)citado por Humphrey,[9] non se atopou información específica sobre o circo.
Abthugni[105][106]	Henchir Souar Ou Henchir Esch Schorr Ou Henchir es Souar	Tun-aTunisia	36°11′52″N 10°00′32″L / 36.197695, 10.008889 (Abthugni (Henchir Souar) Cidade romana (non do circo, núcleo da cidade romana))[107] (non do circo, núcleo da vila romana).	000(localización descoñecida)citado por Humphrey;[9] coordenadas do sitio;[107] localización do lugar no mapa topográfico[108] (ref: NJ 32-15/510322), referencias para Henchir Souar;[109][110] fotografía aérea do lugar[111] confirma a referencia de coordenadas, características topográficas na fotografía aérea coinciden con;[112] non se atopou información específica sobre o circo.
Carthago Circo de Cartago	Cartago	Tun-c1Tunisia	36°51′01″N 10°18′55″L / 36.850222, 10.315239 (Carthago (Carthage) Roman circus)	500Citado por Humphrey;[9] localización;[113] lonxitude: c500m;[113][114] ancho: c90m;[113][114] en forma de U, queda moi pouco visible, ocupado en parte por construcións modernas.	imaxes (non poden estar orientadas cara ao norte)[113]
Commodum OU Municipium Aurelium Commodum[105][115]	Henchir Bou Cha ou Henchir Fraxine	Tun-c2Tunisia	36°31′56″N 9°53′04″L / 36.532221, 9.884513 (Municipium Aurelium Commodum (Henchir Bou Cha) Roman town (not the circus; nucleus of the Roman town)) (non do circo, núcleo da cidade romana)	000(localización descoñecida)citado por Humphrey;[9] documento arqueolóxico do goberno tunisiano[115] (en francés); localización do lugar no mapa topográfico[108] (ref: NJ 32-15/498358); non se atopou información específica sobre o circo.
Hadrumetum OU Colonia Concordia Ulpia Trajana Augusta Frugifera Hadrumetina	Sousse	Tun-hTunisia	35°49′47″N 10°37′28″L / 35.829783, 10.624434 (Hadrumentum (Sousse) Roman circus (probable location)) (localización probable)	350citado por Humphrey;[9] localización probable[116] baseándose na información dos documentos de 1903[117] (en francés), reforzada por unha fotografía aérea sen data,[118] lonxitude visible (medida en Wikimapia en función da referencia cruzada coa fotografía aérea): c350 m ou máis.
Thugga OU Municipium Septimium Aurelium Liberum Thugga[119]	Dougga	Tun-t1Tunisia	36°25′35″N 9°12′58″L / 36.4265, 9.2161 (Municipium Septimium Aurelium Liberum Thugga (Dougga) Roman circus (approximate location)) (localización aproximada)	002(approximate_location)citado por Chase;[46] localización aproximada,[120] no extremo noroeste da cidade, suxerido (aínda que non se identificou explicitamente) no plano,[121] e planificar;[122] están referenciadas varias lonxitudes: c175m,[123] 393m;[124]o terreo é agrícola descuberto sen ocupación posterior.	imaxes (non poden estar orientadas cara ao norte)[125]
Thysdrus	El Djem	Tun-t2Tunisia	35°18′07″N 10°41′37″L / 35.301944, 10.693480 (Thysdrus (El Djem) Roman circus)	500citado por Humphrey;[9] lonxitude da pista visible: c500m;[126]ancho de vía visible: c70m;[126] forma lixeiramente visible, en forma de U, o espazo non está ocupado por ningunha estrutura moderna, pouco da estrutura aínda é visible.	imaxes (non poden estar orientadas cara ao norte)[127]
Utica	cerca de Zana	Tun-uTunisia	37°03′04″N 10°03′47″L / 37.051230, 10.063141 (Utica Roman circus (probable location)) (localización probable)	290citado por Humphrey;[9] Número do sitio arqueolóxico tunisiano: 007.157 (Utique; Henchir Bechateur; UTIKA);[128]referencia ao circo;[129] localización non corroborada;[130] localización máis probable[131] como indican os mapas en[132] confirma a localización indicada, lonxitude aproximada medida a partir dos mapas en:[132] 280-300m.
Antioquía Circo de Antioquía	Antioquía	Tur-a1Turquía	36°13′33″N 36°10′19″L / 36.225754, 36.171885 (Antioch (Antakya) Roman circus)	490citado por Humphrey;[9] localización (desde fotografía aérea de 1930);[133] mapa[134] da antiga Antioquía[135] mostrando o circo como un hipódromo, lonxitude: c490m;[133][136] ancho: c90m;[133][136]moi pouco visible hoxe en día, é máis visible nunha fotografía aérea da década de 1930,[133] lixeiramente sobreconstruída por estruturas e ocupacións modernas.	imaxes (non poden estar orientadas cara ao norte)[133]
Aphrodisias	Aphrodisias	Tur-a2Turquía	37°42′45″N 28°43′19″L / 37.712543, 28.721985 (Aphrodisias Roman stadium or hippodrome)	220Dobre forma de U, conservado moi substancialmente, significativamente máis pequeno que outros circos, pode considerarse un estadio ou hipódromo máis que un circo, lonxitude da pista visible: c220m;[137] ancho de pista visible: 35m.[137]	imaxes (non poden estar orientadas cara ao norte)[138]
Bizancio Hipódromo de Constantinopla	Istambul	Tur-bTurquía	41°00′24″N 28°58′33″L / 41.006548, 28.975961 (Byzantium)	450construico baixo Septimius Severus; lonxitude estimada: c450m;[139] ancho estimado: c130m;[139] agás algúns monumentos da espina, practicamente nada da estrutura é visible hoxe en día, crese que gran parte da estrutura pode estar soterrada uns 2 m por debaixo da superficie actual.[140]	imaxes (non poden estar orientadas cara ao norte)[141]
Laodicea no Lycus	Denizli (c6km)	Tur-lTurquía	37°49′52″N 29°06′16″L / 37.831074, 29.104478 (Laodicea Roman stadium)	250referido como estadio, dobre en forma de U e pequeno, lonxitude da pista visible: c250m;[142]ancho de vía visible: c40m;[142] forma claramente visible, sen espiña visible, non ocupado por ningunha construción posterior.
Nicomedia	İzmit	Tur-nTurquía	40°46′00″N 29°55′15″L / 40.766754, 29.920744 (Nicomedia (İzmit) Cidade romana (non do circo; núcleo histórico de İzmit)) (non do circo; núcleo histórico de İzmit)	000(location_unknown)citado por Humphrey;[9] información xeral sobre os restos arqueolóxicos de Nicomedia;[143][144] Historia municipal de Kocaeli,[145] incluíndo un mapa do século XIX que mostra a localización do núcleo histórico da cidade (a través da historia Kocaeli foi nomeada sucesivamente como: Olbia, Astakos, Nicomedia, Iznikmid e Izmid ou Izmit), non se atopou información específica sobre o circo.
Gadara	Umm Qais	Jor-g1Xordania	32°39′25″N 35°40′01″L / 32.656914, 35.666857 (Gadara Roman hippodrome)	002(localización aproximada)Citado por Humphrey;[9] un mapa arqueolóxico de Gadara en lingua alemá[146] indica unha localización para o que se describe como un hipódromo.[147]
Xerasa	Xerash	Jor-g2Xordania	32°16′25″N 35°53′27″L / 32.273655, 35.890730 (Gerasa Roman circus)	245citado por Humphrey,[9] lonxitude visible da pista: c245m;[148] ancho visible da pista: c50m;[148] forma claramente visible en forma de U, o espazo non está ocupado por ningunha estrutura moderna, gran parte da estrutura aínda permanece en pé.	máis imaxes (non pode estar orientado cara ao norte)[149]

Wikimedia Commons ten máis contidos multimedia na categoría:  Circo romano

• Roland Auget: Crueldad y civilización: los juegos romanos (Cruauté et civilisation: les jeux romains, 1995).
  • Texto español.