Uath (ogham)

Uath
Cineál	litir oghaim
Ball de	ogham
< nion   dair >

Is í an séú litir den aibítir oghaim an tUath^[1] (Sean-Ghaeilge Úath^[2]). Is í an chéad litir, agus dá bharr an ainmlitir, den Aicme Uatha, sraith chúig litir atá de réir tréithe scríoba suas nó faoi chlé na stoclíne. Trascríobhtar é mar ʜ sna lámhscríbhinní, ach ní fhaightear fianaise di sna hinscríbhinní atá ar marthain. Tugtar mar chiall idir (f)uath agus sceach gheal. Moltar inniu [j] di mar luach foghraíochta.

De bharr easpa fianaise agus gur cailleadh an túschonsan, is doiléir é sanasaíocht na litreach, agus mar sin fosta a luach foghraíochta.^[3] Athchruthaíodh an focal sa Ghaeilge Chianach mar *osato-.

Mhol McManus (1986) an luach /y/ (.i. an leathghuta [j]).^[4] Mhol Peter Schrijver, dá mb'fhíor gur gaol le pavere na Laidine ab ea úath "eagla", go bhféadfadh gur caomhnaíodh rian de PIE-*p sa Ghaeilge Chianach, ach arís, tá easpa fianaise ann.^[5]

Is iad a leanas na nathanna meafaracha (kennings) d'ainm na litreach sa Bhriatharogham:^[6]

• condál cúan^[7] (comhdháil conairte) i mBriatharogham Morann mic Moín
• bánad gnúise (bánú gnúise/aghaidhe) i mBriatharogham Mac ind Óc
• ansam aidche "(is ansa^[8]/deacra istoíche) i mBriatharogham Culainn.

Cé go molann na nathanna úd uafás mar chiall don litir, san Auraicept na n-Éces faightear an ghluais 'sceach gheal':

comdal cuan huath .i. sce L. om; no ar is uathmar hi ara deilghibh (comhdháil conairte is ea huath (.i. sceach gheal); nó óir is uathmhar/uafar/uafásach í ara dealga).