Kartago

Kartago (Gryksk: Καρχηδών: Kargedon, fan Punyske Kart-hadasht, dat 'nije stêd' betsjut, Arabysk: قرطاج of قرطاجة‎, Latyn: Carthago) wie in stêd yn de 'âldheid, tichtby it hjoeddeiske Tunis yn it gebiet dat troch de Romeinen Afrika neamd waard. De stêd lei oan de eastkant fan de mar Tunis, foar it sintrum fan de nije haadstêd fan Tuneezje, Tunis, oer.

Yn de Aldheid wie Kartago de haadstêd fan it Kartaachske Ryk, dêr't de ynwenners fan troch de Romeinen Púnjers (Latyn: Punici) neamd waarden. Fan de fyfde iuw f.Kr. ôf waard it de machtichste hannelstêd yn it Middellânske Seegebiet en yn de tredde iuw f.Kr. in grutte rivaal fan Rome. Nei de Punyske oarloggen waard Kartago yn 146 f.Kr. troch de Romeinen ferwoastge en waard de stêd part fan de Romeinske provinsje Afrika. Kartago waard troch de Romeinen wer opboud en it woeks út ta de twadde stêd fan it Romeinske Ryk. De stêd waard foargoed ferwoastge yn 698 n.Kr. by de islamityske oermastering fan de Magreb.

De ruïnen fan Kartago lizze likernôch 10 kilometer eastnoardeastlik fan Tunis en is in UNESCO-Wrâlderfgoed.

De namme Kartago komt fan it Latynske Carthago of Karthago, it Grykske Karkhēdōn (Καρχηδών) en it Etruskyske *Carθaza, dat fan it Punyske qrt-ḥdšt (𐤒𐤓𐤕 𐤇𐤃𐤔𐤕‎) "nije stêd" ôfkomt. It soe de "Nije Tyrus" wêze moatte. It Latynske wurd Punicus komt fan it Grykske Phoinikes (Φοίνικες) foar Fenysjers.

De hjoeddeistige Arabyske foarm قرطاج (Qarṭāj) komt fan it Frânske Carthage.

De Wikipedy hat ek in side Kartaachske Ryk.

De stêd waard troch de Fenysjers stifte yn 814 f.Kr. Guon skiedkundigen tinke dat it om 725 f.Kr. west hawwe moat, om't it âldste diggelguod op dat jiertal datearre waard. Der waard lykwols ek âlder guod fûn, dus tinke de measte skiedkundigen dat de stifting earder wie. Kartago moast fan in lytse hannelspost ta in gruttere koloanje útwoeksen wêze.

Neffens in leginde waard Kartago troch prinsesse Dido út Tyrus stifte, dy't op 'e flecht wie.

Yn werklikheid wie it ien fan de ferskate hannelsposten dy't de Fenysjers yn it Middellânske Seegebiet stiften. Kartago ûntwikkele him hurd ta in wichtige seemacht yn it westlik bekken fan de Middellânske See, dy't it allinnichrjocht opeaske oer de seehannel.

De Fenysjers namen harren taal Fenisysk, dat in Kanaänityske taal, dy't wer in part fan de Semityske talekloft wie, mei nei harren koloanjes. It Fenisysk dat yn de koloanjes yn it westlike Middellânske Seegebiet sprutsen waard, waard Punysk neamd, dat himsels letter ta in selsstannige sprake ûntjoech. Taalkundigen binne it der net alhiel oer iens oft it Punysk as in selsstannige taal of as in dialekt fan it Fenisysk beskôge wurde moat. Mar it Punysk skrift ûntjoech him fan it Fenisysk alfabet en de útspraak fan guon letters feroare ek.

Nei't it Fenisyske heitelân tusken 550 en 500 f.Kr. ûnder ynfloed fan it Perzyske Ryk kaam, en Tyrus syn hannel beheind ta it eastlik Middellânske Seegebiet waard, ûntjoech Kartago him ta in wichtige seemacht yn it westlike Middellânske Seegebiet. In soad Fenisyske hannelskoloanjes kamen ûnder Kartaachsk bestjoer en dy stiften ek sels wer nije koloanjes. Ek op de Marokkaanske kust fan de Atlantyske Oseaan waarden hannelsposten stifte. Ek waarden der ekspedysjes útfierd oant de Britske eilannen en de Golf fan Guinea ta. Hanno de Seefarder spile dêrby in wichtige rôl en dy beskreau de lânseigen folken. Neffens guon skiedskriuwers reizge er om gâns Afrika hinne yn opdracht fan de farao fan Egypte.

Kartago woe it monopoalje fan de seehannel hawwe en Kartaachske skippen lieten de skippen fan rivalen sinke dy't se yn harren "territoarium" oantroffen. De Kartagers waarden de konkurrinten fan de westlike Griken en der ûntstie in skeel oer Sisylje tusken dy twa, dat ta de Sisyljaanske oarloggen late. Gauris ferbûnen de Kartagers harren mei de Etruskyske stêdsteaten om sterker yn harren konkurrinsje mei de Griken te stean. Ynearsten libben Kartago en de opkommende Romeinske Republyk yn frede meiïnoar, mar troch it machtiger wurden fan Rome late dat ta rivaliteit mei Kartago. Lang om let late dat ta de Punyske oarloggen (264-146 f.Kr.). De Kartagers waarden troch de Romeinen Púnjers neamd, dat ôflaat waard fan "Fenysjers".

De Earste Punyske Oarloch wie benammen in kriich tusken de seefloaten fan Rome en Kartago en fûn plak tusken 264 en 241 f.Kr. Oan de ein hienen de Romeinen derby de macht krigen oer de westlike Middellânske Seerûtes. It Kartaachske oerwicht oer de seehannel einige dêrrmei. Fan need leine de Kartagers harren ta op it fergrutsjen fan lânbesit, benammen yn Spanje. Nei ferrin fan tiid kamen hja op 'e nij mei Rome yn konflikt, diskear troch in skeel oer it sizzenskip oer it gebiet yn Spanje.

Mei de Twadde Punyske Oarloch, fan 218 oant 202 f.Kr., stuts Hannibal mei in mânsk leger de Alpen oer nei Rome. Neffens de Romeinske skriuwer Livius die hy dat yn oktober/novimber 218 f.Kr. en hie hy 37 oaljefanten by him. Yn it begjin boekte hy grutte súksessen tsjin de Romeinen mar doe't se troch hienen dat sy Hannibal net yn in slacht ferslaan koene, snien de Romeinen de oanfierwegen fan de Katagers út Spanje ôf. Nei likernôch tweintich jier kriich yn Itaalje stienen de Romeinen der it bêst foar en moast Hannibal him werom lûke. De Romeinen koenen Spanje oermasterje en stutsen oer nei Afrika. Dêr waard Kartago besingele en twongen har oer te jaan. De Kartagers behâlden allinnich de stêd en hienen inkeld mar ynfloed om Kartago hinne.

De Tredde Punyske Oarloch ûntstie doe't Kartago de Numydjers, dy't bûnsmaten fan de Romeinen wiene, oan as reaksje op harren oanfallen op Kartago. Dat bruts it fredesferdrach dy't Kartago nei de Twadde Punyske Oarloch mei Rome sletten hie. En de Romeinen hiene noed dat de Numidyske kening Massinissa nei in Kartaachsk belies dy stêd as syn haadstêd meitsje koe. De Romeinen woene dat tefoaren komme en keazen in nije kriich mei it ferswakke Kartago en dat fûn plak tusken 149 en 146 f.Kr. Nei it Belis fan Kartago late it lang om let yn in folsleine ferneatiging fan Kartago.

Nei de folsleine ferneatiging fan Kartago mocht nimmen mear har op 'e ruïnen nei wenjen te setten. Troch de gaadlike posysje stifte Gaius Sempronius Gracchus yn 122 f.Kr. de delsetting Colonia Junonia. Dat projekt hold it net lang út troch it tsjinwurkjen fan Gracchus syn politike tsjinstanners yn de Romeinske Senaat. Yn de earste iuw f.Kr. besleat Julius Caesar en bou in nije stêd, mar yn 44 f.Kr. waard er fermoarde ear't er mei de bou úteinsette koe. Caesar syn adoptearre soan, keizer Augustus, liet nei Caesar syn dea in nije stêd op it plak bouwe dy't fannijs de namme Kartago krige, en de stêd woeks al rillegau út ta in stêd fan grutte betsjutting. De Púnjers setten har krekt likegoed fannijs nei wenjen op it plak fan harren foarfaars. Yn 'e rin fan de earste iuw n.Kr. woeks it tal ynwenners fan de stêd nei 500.000 en waard it de twadde stêd fan it westlike Romeinske Ryk. Allinnich Rome hat mei 800.000 wichtiger en grutter west.

De Púnjers dy't harren fannijs yn Kartago fêstigen, wiene ek warber as hannelers, kreksa as harren foarfaars, en guon waarden sels politisy yn it Romeinske Ryk. Keizer Septimius Sevearus wie fan Punysk komôf en wie der ek grutsk op. Der waard fan him sein dat er Latyn mei in Punysk aksint spriek. Under syn bewâld waarden Kartagers part fan de hege elite en harren goaden waarden part fan de keizerkultus.

Doe't it kristendom him oer it Romeinske Ryk fersprate, waard it tige warber yn Noard-Afrika en waard Kartago it sintrum dêrfan. Kartago hie ferskate konsyljes holden, lykas de Konsylje fan Kartago (397), en trochdat biskop Augustinus fan Hippo dêr studearre hie, bleau it in wichtich plak. De kristenen dêre ferfolgen de heidenen en ferskate heidenske timpels waarden ferneatige.

Yn de disoarder fan de fyfde iuw n.Kr. kamen de Fandalen nei Noard-Afrika en fêstigen se harren keninkryk dêre. Harren kening Geiserik naam yn 439 Kartago yn en makke de stêd de haadstêd fan syn ryk. Hy oermastere al rillegau Sisylje, Sardynje, Korsika en de Baleären en yn 455 plonderen de Fandalen Rome. Byzantynske (Eastromeinske) strafekspedysjes tsjin de Fandalen smieten neat op en de Fandalen wisten wol hast in iuw lang harren macht yn it Middellânske Seegebiet te hâlden. Lang om let wist de Byzantynske generaal yn 533 Kartago yn te nimmen yn de Fandaalske Oarloch, en it Fandaalske Ryk waard troch keizer Justinianus I by it Byzantynske Ryk foege. De stêd waard it sit fan de Pretoriaanske prefektuer fan Afrika, dat letter feroare ta it Eksarchaat fan Afrika ûnder keizer Maurisius, itjinge Ravenna yn Itaalje ek wie. Dy twa eksarchaten wiene de twa westlike bolwurken fan it Byzantynske Ryk. De Punyske taal bleau njonken it offisjele Latyn as in folkstaal fan betsjutting.

De Romeinske Eksarchaat fan Afrika wie net sterk genôch om de islamityske bemastering fan de Magreb tsjin te hâlden. It Kalifaat fan de Omajjaden ûnder Abd al-Malik ibn Marwan stjoerde yn 686 troepen en fersloech de Romeinen en Berbers by it plak Kairouan. Yn 695 waard Kartago troch de Omajjaden ynnaam en dy lutsen oant it Atlasberchtme ta. In Byzantynske float naam Kartago fannijs yn, mar yn 698 waarden de Byzantinen yn de Slach om Kartago (698) ferslein. De Romeinen lutsen harren foargoed út Afrika wei, útsein út Ceuta. Ut noed dat de Byzantinen besykje soene Kartago fannijs yn te nimmen, waard Kartago ferneatige om it te teskroeien en it politike sintrum waard yn in oar plak oansteld. De muorren waarden ôfbrutsen, it wetteroanfier troch de akwadukten waarden ôfsnien en de havens waarden ûnbrûkber makke. It ferneatigjen fan it Eksarchaat fan Afrika betsjutte foargoed de ein fan de Byzantynske ynfloed yn de omkriten.

De betsjutting fan Kartago naam dêrnei hurd ôf, om't de Arabieren fanâlds harren hannel oer lân oer karavaanrûtes diene, en dus gjin ferlet oan havenstêden hiene. It fierderop lizzende Kairouan waard dêrtroch in wichtiger hannelsplak foar Arabyske karavanen dy't troch Noard-Afrika lutsen. Ek in soad Kartaachske hannelers fêstigen harren dêre.

Neffens archeologysk bewiis, waard Kartago net alhiel ferlitten. De buorren Bjordi Djedid bleau lykwols bewenne. De Termen fan Antoninus holden harren funksje yn de Arabyske tiid en de skriuwer al-Bakri fan dy tiid sei dat se noch hieltyd yn goede steat wiene. Der wiene ek oare gebouwen dy't harren funksjes holden. It is slim nei te gean oft de bewenning fan oare gebouwen yn de Letbyzantynske of yn de Ierarabyske tiid wie.

De Medina fan Tunis, dat oarspronklik in Berberske delsetting wie, waard as it nij regionaal sintrum ûnder de Omajjaden stifte. Under de Achlabiden waard Kairouan lykwols harren haadstêd, mar Tunis profitearre fan it ferbetterjen fan de ekonomy yn dy tiid en waard de twadde wichtige stêd yn dat keninkryk. It waard fan 902 en 909 de haadstêd fan it keninkryk, doe't Sjiïtyske Berbers Ifriqiya oernamen en dêr it Kalifaat fan de Fatimiden stiften.

Kartago wie oant fier yn de Midsiuwen noch hieltyd in biskopsit, dat yn twa brieven fan paus Leo X út 1053 neamd waard. Dy brieven wiene in andert foar in oplossing fan in skeel tusken de biskoppen fan Kartago en Gummi. Yn dy brief ferklearre de paus dat, nei de Biskop fan Rome, de biskop fan Kartago de earste aartsbiskop fan gâns Afrika wie. Letter yn de alfde iuw waard der noch oer biskoppen fan Kartago skreaun, mar dêrnei wurdt der neat mear oer it bisdom neamd.

De boarch fan Kartago waard troch de moslims brûkt oant it tiidrek fan de Hafsiden doe't it yn de Achtste Krústocht oermastere waard troch de krúsfarders. De befolking fan Kartago waard troch harren ôfslachte en it waard brûkt as in útfalsbasis tsjin de Hafsiden. Mohammed I al-Mustansir ferjage de krúsfarders en liet it ferdigeningswurk fan Kartago folslein ferneatigje om in werheljen fan soksoart barren tefoaren te kommen.

Kartago leit likernôch 15 kilometer eastnoardeastlik fan Tunis en de plakken dy't it tichtst by Kartago lizze binne Sidi Bou Said noardlik en Le Kram súdlik dêrfan. Sidi Bou Said waard om de tombe fan de Sûfy-hillige mei deselde namme dy't yn 1231 ferstoarn wie, hinne boud. It ûntjoech him yn de achttjinde iuw ûnder Ottomaansk bestjoer. Le Kram waard yn de njoggentjinde iuw ûnder Frânsk bestjoer ûntwikkele as in delsetting tichteby de haven fan La Goulette.

Yn 1881 waard Tuneezje in Frânsk protektoraat en yn 1884 waard it aartsbisdom Kartago fannijs oprjochte. De Katedraal fan Sint-Louis fan Kartago (Akropolium fan Kartago) waard op de heuvel Byrsa yn dat jier iepene. Om de katedraal hinne woeks in nij plak en yn 1919 waard der in nije gemeente (Commune) Kartago oprjochte.

Yn 1920 waard der yn de Mar fan Tunis it earste wetterfleantúch boud en yn 1938 waard it fleanfjild fan Tunis boud, dat jierliks sa'n 5800 passazjiers fan de fleanrûte Parys-Tunis betsjinne. Yn de Twadde Wrâldkriich waard it fleanfjild troch de Amerikaanske loftmacht brûkt, benammen foar de tarieding fan de Italjaanske Fjildtocht yn 1943. Mei it bouwen fan de Lofthaven Tunis-Kartago, dat folslein troch Frankryk finansiere waard, waard yn 1944 úteinset en yn 1948 waard it de thúshaven fan Tunisair.

Nei de Unôfhinklikens fan Tuneezje yn 1956, woeks de stêdekloft fan Tunis om it fleanfjild hinne en Kartago (قرطاج Qarṭāj) waard in foarstêd fan Tunis, dat no it gebiet tusken Sidi Bou Said en Le Kram omfiemet. De gemeente hie yn 2013 21.276 ynwenners en lûkt benammen gegoede ynwenners oan. It presidinsjeel paleis, it Paleis fan Kartago (قصر قرطاج (Arabysk) en Palais présidentiel de Carthage (Frânsk)) stiet oan de kust yn Kartago.

Yn it midden fan de njoggentjinde iuw woeks de belangstelling om it âlde Kartago op te graven. Der waard ynearsten útein set mei it opgraven fan de Romeinske oerbliuwsels op de heuvel Byrsa. Benammen Frânske archeologen wiene warber, dêrta gauris útnûge troch kardinaal Charles Lavigerie, dy't yn 1884 aartsbiskop fan Kartago en primaat fan Afrika waard. De pleatslike befolking kende it gebiet fan de âlde stêd as Cartagenna, dat fan it Latynske Carthagine ôfkomt.

De Frânske archeolooch Auguste Audollent ferparte it gebiet fan it Romeinsk Kartago yn fjouweren: Cartagenna, Dermèche, Byrsa en La Malga. Cartagenna en Dermèche foarmje it legere part fan de stêd, dêr't ek Punysk Kartago situearre wie. Byrsa wie de boppestêd, dy't yn de Punyske tiid in fersterke sitadel boppe de haven wie. La Malga wie it fierderop lizzend part fan de boppestêd yn de Romeiske tiid.

Grutskalige opgravings setten ûnder Frânsk liederskip útein yn 1921, en archeologen fûnen in grutte hoemannichte urnen dy't bonken fan bisten en bern befetten. Der waard ek in stêle út de fjirde iuw f.Kr. fûn dêr't in berne-offer op ôfbylde stie.

Yn in timpel yn Amman (1400-1250 f.Kr.) dy't opgroeven wie, wurdt sjen litten dat dêr biste- en minske-offers mooglik west hawwe. Hoewol't men der net alhiel oer iens is oer it bewiis dat fûn waard fan berne-offers yn Kanaän, wurdt der fanút gien, troch it finen fan biste- en bernebonken, dat der yndie wolris berne-offers yn Kartago plakfûn hiene.

Kartago waard op in natuerlike hichte tusken twa see-ynhammen boud en dat wie in strategysk plak foar de seehannel yn de Middellânske See. It lei op de hannelsrûte tusken Sisylje en de kust fan it hjoeddeistich Tuneezje. Twa grutte havens waarden yn de stêd boud, dêr't de iene haven in marinehaven, dy't 220 skippen hâlde koe, en de oare haven wie ornearre foar de seehannel. In wachttoer, dy't part fan de stedsmuorre wie, koe beide havens oersjen. De stêd hie grutte muorren mei in totale lingte fan 37 km. Guon muorren stiene oan it wetter, dy't net sa grou wiene, mar de muorren op de lâningte bewesten de stêd wiene sa sterk boud dat it ûnmooglik wie der trochhinne te kommen.

It Punysk Kartago waard ferparte yn fjouwer like grutte parten mei deselde yndieling; timpels, merken, riedhûs, tuorren, in teäter en in grutte nekropolis. Yn it midden fan Kartago stie in hege sitadel, de Byrsa. Om Kartago hinne stiene grutte fersterke muorren dy't wol 13 meter heech en 10 meter grou wiene. Kartago hie in griemmank fan boustilen út ferskate kultueren en dy waarden trochinoar hinne boud. Letter kaam de arsjitektuer stadichoan ûnder Grykske ynfloed.

Itjinge dat bekend is oer it âlde Kartago komt fan skriuwers út de Aldheid en troch archeologysk ûndersyk.

Kartago wie ien fan de grutste stêden yn de Aldheid en fan it tiidrek fan foar de yndustrialisaasje. Dêr't Rome yn de earste iuw n.Kr. krapoan in miljoen ynwenners hie, hie Kartago yn dy tiid likernôch in heal miljoen ynwenners, en wie de twadde stêd yn it Romeinske Ryk. Aleksanderje en Antiochje wiene oare grutte stêden mei elts in pear hûnderttûzen ynwenners.

Kartago hie in útbaggele binnenhaven (Punysk: kothon) dy't út twa parten bestie en dy leine oan de súdeastkant fan de stêd. De earste haven wie in haven foar hannelsskippen en hie in rjochthoekige foarm. De twadde haven wie in marinehaven dy't in rûne foarm hie. De havens diene mooglik ek tsjinst foar de skipbou, en it opladen en ôflossen fan de skippen. Grutte ankerplakken leine benoarden en besuden de stêd. Noardlik en westlik fan de binnenhaven wiene der bedriuwen dy't warber yn de metaalferwurking en it pottebakken wiene.

Yn it noarden fan de stêd wie de sitadel op de heuvel Byrsa dêr't by de fal fan Kartago yn 146 f.Kr. in fûle slach levere waard. Op Byrsa stiene in stikmannich timpels. Se wiene frij ienfâldich, want ûnder Egyptysk ynfloed kaam it idee dat de goaden in hûs nedich hiene. It wiene fierders gjin grutte hillichdommen. De timpel fan Esmun stie boppe-oan sechtich treppen en de timpel fan Tanit stie op de eastlike helling fan de heuvel. Ek stiene der lúkse huzen op Byrsa.

Besuden de sitadel wie de tofet, in âld en bysûnder begraafplak, dat doe't it oanlein waard bûten de stêd lei. Dêr wie it "Hillichdom fan Tanit" fêstige dêr't in stikmannich stêlen mei ynskripsjes derop yn stiene. Yn guon fan dy grêven waarden bonken fan bern fûn, dêr't letter fan tocht waard dat der berne-offers makke waarden. Ek koe't in bernebegraafplak west hawwe.

It merkplein (agora) wie tusken Byrsa en de haven situearre. Dat wie it sintrale hannelsplak fan de stêd. Dat plein hie njonken in merkefunksje ek in politike en religieuze funsje. Oan it plein stiene alters en riedhuzen en de hearskjende suffeten hiene harren residinsje dêr ek. Ek wiene der oare lytsere pleinen oan de râne fan de stêd by de poarten boud. Der wiene lange, smelle, rjochte strjitten dy't op al dy pleinen útkamen. De wiken dêr't dy strjitten trochhinne rûnen waarden as ien hiel ûntwurpen. Troch de hichteferskillen waarden der treppen yn de strjitten oanlein, lykas de sechtich treppen dy't nei de timpel fan Esmun laten. De huzen wiene tige ienfâldich opset; it wiene fjouwer- of rjochthoekige blokken, dêr't de muorren fan mei kalk ferve waarden. Yn it midden fan it hûs wie in binnenplak mei iepenloft. Letter feroare dat justjes, doe't de Grykske ynfloed grutter waard. Doe kamen der huzen mei rôze semint en stikjes moarmer deryn. Kartago hie ek heechbou, in soarte fan de hjoeddeistige flatgebouwen. Dy heechbou moast wol seis ferdjippings hân hawwe, neffens in Grykske skriuwer út de Aldheid. Mar hoe't se der útsjoen hawwe is fierder net folle oer bekend.

Troch hellenistyske ynfloed hie Kartago ek in ôffiersysteem fan goaten foar ôffalwetter, lykwols net sa sekuer as dy fan de Romeinen. De begraafplakken leine justjes bûten de stêd, fier fan de ûnderstêd. Dy tsjinnen as in soarte park en grutte grêfmonuminten kamen net folle foar.

Hast alle Punyske gebouwen waarden by de Romeinske oermastering fan Kartago oan de ein fan de Tredde Punyske Oarloch ferwoastge. De hjoeddeistige kunde fan de Punyske arsjitektuer komt benammen fan opgravings. Likernôch 100 jier nei de ferwoastging fan Kartago bouden de Romeinen op de âlde ruïnen in nij Kartago mei grutte gebouwen, teäters, filla's en termen. It waard wer in woltierige stêd en de measte ruïnen dy't hjoed-de-dei te sjen binne, kommen ek fan de Romeinske tiid.

Yn de Punyske tiid wie de heuvel Byrsa, dêr't in sitadel op stie, it mulpunt fan de stêd. De Romeinen bouden dêr harren Forum op. Fierders stiene der timpels, rjochtgebouwen en in biblioteek. Sûnt de ein fan de njoggentjinde iuw stiet dêr de katedraal fan Sint-Louis fan Kartago op it plak fan de eardere timpel fan Asklepios. De katedraal wurdt hjoed-de-dei net mear as tsjerke brûkt.

Noardeastlik fan de Byrsa stiene it Romeinske teäter en it odeion, dat in oerdutsen teäter wie. It teäter koe wol 5000 taskôgers hâlde en komt oarspronklik út de twadde iuw n.Kr., dochs it grutste part fan de hjoeddeistige oerbliuwsels komt fan letter. Fan it odeion is net folle mear fan oer, mar ynskripsjes, dy't oan keizer Septimius Sevearius opdroegen waarden, neame dat it gebou om 200 n.Kr. boud waard.

Noardeastlik dêrfan is it saneamde parc des villas romaines, dêr't op in earder Punysk begraafplak de oerbliuwsels fan in stikmannich Romeinske filla's binne. De tredde iuwske filla de la volière, neamd nei de oanwêzige fûgelmozaïken, waard fannijs restaurearre en befettet in antikwarium, dat in ûndergrûnsk ferwulft is.

Benoarden it fillapark is it basilica maiorum, in ierkristlike basilyk út de fyfde iuw mei deselde boufoarm as de âlde Romeinske hannels- en rjochtsgebouwen.

Besúdeasten de teäters lizze oan de kust de termen fan Antoninus Pius. Dy termen waarden yn 162 n.Kr. yn gebrûk naam en wiene it grutste termekompleks bûten Rome. Yn dy termen waarden sport- en ûntspanningsromten en badhuzen ûnderbrocht. It frigidarium (kâlde romte) is 22 by 47 meter en wie oarspronklik 15 meter heech. It tepidarium (waarme romte) en caldarium (hjitte romte) en in swimbad fan 17,5 by 13,5 meter besteane hjoed-de-dei noch. De wetteropslachmarren fan de termen lizze op in heuvel bewesten de teäters. It wetter waard troch in 60 km lange akwadukt oanfierd.

Bewesten Byrsa lei in amfiteäter en waard om 100 n.Kr. hinne boud. It koe wol likernôch 30.000 taskôgers hâlde. Besuden dêrfan wie in hippodroom (hynstebaan) mar dêr is hast neat mear fan oerbleaun.

De twa havens wiene sa goed as itselde as út de Punyske tiid, allinnich mûnen se beide streekrjocht út yn see. Earder hiene de beide havens ien súdlike útgong, mar yn de Romeinske tiid krigen se beide elts in eastlike útgong.

De Punyske kultuer naam de lânboumetoaden fan de Fenysjers oer en pasten dy oan oan de pleatslike Afrikaanske tastân. De hannelshaven fan Kartago waard ûntwikkele nei't de net fier wei lizzende Punyske stêd Utica him al ûntjûn hie. Stadichoan rekke it Afrikaanske plattelân ûnderhearrich oan de Punyske stêden, earst kommersjeel en letter ek polityk. Punyske lâneigeners krigen it behear oer it lânmeitsjen fan oanswettend lân. Mago, dy't earder in generaal yn it leger wie, skreau om 300 f.Kr. hinne in boekwurk fan 28 folumen oer de lânbou, en dat waard letter yn it Gryksk en Latyn oerset. It oarspronklike wurk en de oersettings rekken lykwols ferlern, mar der binne guon fan Mago syn teksten yn oar Latynsk wurk oerlevere. Oliifbeammen, fruitbeammen, wynbou, bijen, fee, skiep, hinnen en lânboureauwen wiene ûnderwerpen dy't Mago behannele.

Neffens Mago wiene de lytsere lâneigeners de bêste produsinten. Mei ûnder oaren konsultaasje fan Mago, sa as bygelyks oer it lieden fan wurklju, koene se mei grutte ynspanning in goede opbringst witte te heljen. Se wiene gjin grutboeren, lykas guon eallju út de stêd, dy't filla's mei lân bûtenút hiene en dy't it buorkjen as in alternatyf fan harren saak yn de stêd seagen. Ek wie it plattelân dêr't stedslju gauris mei pensjoen giene.

De wurklju yn de lânbou waarden mooglik as in wurkersklasse sjoen almeast fan Berbersk komôf. It is net wis oft der Berberske lâneigeners njonken de Púnjers wiene, mar guon Berbers waarden al share-croppers, dy't wol oant de helte fan de opbringst ôfstean moasten. Slaven dy't foar it lânwurk brûkt waarden, wiene almeast kriichsfinzenen. Berbers dy't bûten Punysk bestjoer foelen, ferbouden nôt en fokten hynders op. Yn de stêdsteat Kartago wie de befolking sosjaal ferdield yn ferskillende etnyske groepen en ferskillende klassegroepen, sa as tusken hear en feint yn in feodaal stelsel. Dy ûngelikens op it plattelân luts it omtinken fan mooglike fijannen, mar Kartago wist it sosjale ferskil foar in lange tiid baas te bliuwen.

De Kartagers hannelen in soad yn wyn en oliifoalje, dêr't de amfoara's, dy't yn plakken om de Middellânske See hinne fûn waarden, tsjûge fan wiene. Kartaachske lânbouprodukten hiene yn de Aldheid in heech oansjen. Nei de Romeinske bemastering fan Kartago waard de nôtproduksje (weet en koarn) yn Afrika ferhege, mar foel letter yninoar troch konkurrinsje fan Romeinsk Egypte. Dêrnei waarden der om Kartago hinne fannijs mear oliif- en wynhôven opset. Romeinsk Afrika waard ek wol as de nôtskuorre fan it Romeinske Ryk sjoen.

Der waard yn de Aldheid gauris skreaun oer de griene tunen, hôven, fjilden, bewetteringskanalen, beamwâlen en de woltierige plattelânsplakken yn it gea om Kartago hinne.

De keaplju wiene it wichtichste en it meast ferneamde part fan de Kartaachske maatskippij. Hja wiene suver de erfgenamten fan de Fenysyske keaplju yn it westlik Middellânske Seegebiet en dus ek de erfgenamten fan de konkurinsje mei de Grykske keaplju. Syprus wie ien fan de earste plakken dêr't de kommersjele hannel oanmoedige en útdage waard. De Fenysjers lutsen hieltyd mear nei it westen ta, dêr't se nije hannelsposten stiften, lykas Utica en Kartago. De Griken folgen harren nei it westen ta en de konkurrinsje en de rivaliteit tusken harren giene dêrom ek gewoan troch. Lang om let late dat, benammen yn Sisylje ta oarloggen yn de folgjende iuwen. Hoewol't hannelsguod, dat troch de Griken makke waard, fan bettere kwaliteit wie, hannele Kartago nettsjinsteande dat yn gruttere hoemannichten hannelsguod. Dat kaam ta utering yn de Tredde Punyske Oarloch. Doe't de Romeinen Kartago belegeren, wist de stêd yn in koart skoftke tiid in grutte hoemannichte kriichsark te meitsjen, mar it bliek dochs net genôch te wêzen om de Romeinske oermacht de baas te bliuwen.

De hannelssaken fan de Fenisyske en Punyske keaplju wiene gauris famylje-eigendommen. It behear en it wurk yn dy saken waarden troch de famyljeleden útfierd. Harren taken bestiene út: ûnderhâld fan de skippen en it soargjen foar de kapitein en de bemanning. Ek diene se ûnderhannelings oersee om ôfsetmerken te finen foar harren eigen produkten of lânseigen produkten dy't hja ferhannelen. Ek stjoerden se ôffurdigen nei fierder fuort lizzende hannelsplakken en bou dêr kontakten op. Dy ôffurdigen hiene ek wol de taak om warehuzen en beurzen bouwe te litten dêr't de ferfierde produkten tydlik opslein wurde mosten om dêrnei ferhannele wurde te kinnen. Ek waard der nei de mooglikheid sjoen om by hannelsposten delsettings wier te meitsjen. Sa ûntstie der stadichoan in grut hannelsnetwurk. De keaplju genoaten beskerming fan de stêdsteat Kartago, itjinge syn memmestêd Tyrus ek die. Kartago woe in monopoaljeposysje sjen te krijen en dat diene se mei it brûken fan diplomasy of troch geweld.

De tekstylniverheid sette yn Kartago ynearsten út ein yn wenhuzen, mar al rillegau ûntstiene der fabrykjes dêrfoar. Borduerwurken, flierkleden wiene de foarnaamste produkten en Tyrysk poarper waard gauris brûkt foar it meitsjen fan produkten. Ek wiene der metaalferwurkings yn de stêd, dy't kriichsark en ek húshâldprodukten, lykas messen, foarken, skjirren, spegels en skearmessen (allegear yn tomben fûn) makken. Keunstwurk fan metaal befette fazen, lampen, boarden en skalen yn brûns. Oar niverheid bestie út pottebakkerijen, glêsblazers, en smidderijen.

Neffens de Grykske geograaf Strabo (63 f.Kr.-21 n.Kr.) wie Kartago foar syn ûndergong yn 146 f.Kr. in stêd mei likernôch 700.000 ynwenners en hie in alliânsje mei 300 stêden opboud. De Grykske skriuwer Polybius (203-120 f.Kr.) neamde Kartag de "woltierichste stêd yn de wrâld".

Kartago waard almeast troch in oligargy regearre, dy't út de rykste en wichtichste famyljes bestiene. De Magoniden, en letter de Barkiden wiene ynfloedrike famyljes, en dy leveren de machtichste generaals dy't in soad ynfloed oer de Kartaachske polityk hiene. Aristoteles neamde dat it bestjoer fan Kartago in mingsel fan in monargy, aristokrasy en demokrasy wie. Fan de sechde iuw f.Kr. ôf waarden elts jier twa suffeten keazen, dy't it foech hiene de folksgearkomste en de rie fan âlderlingen foar te sitten. De rie fan âlderlingen joegen de suffeten advys, lykas de Romeinske Senaat dat die. Dat orgaan hie hûnderten leden dy't libbenslang oansteld waarden. Frijkommende plakken waarden opfolle troch leden fan de woltierichste klasse. Guon fan harren koene as de 104 rjochters beneamd wurde. Yn in tiid fan krisis keas de folksgearkomste ien dy't mear foech krige om dy krisis de baas te wurden. It Kartaachsk bestjoersysteem like likernôch op dy fan it Romeinsk systeem.

De godstsjinst fan de Kartagers waard oernommen fan dy fan de Fenysjers. De haadgod Melkart waard út de memmestêd Tyrus meinommen nei Kartago. Letter waard de fan oarsprong Noardafrikaanske god Tanit de wichtichste god yn Kartago. De godstsjinst, de Baäl, wie berucht om de berne-offers, dy't yn in tiid fan neigean faker dien waarden. Ek yn Kartago waard soks dien, neffens de Romeinske skriuwer Plutarchus. Urnen, dy't yn Tuneezje, Sisylje en Sardynje opgroeven waarden, befetten in soad ferbaarnde bernebonken, mar it bliek dêrby dat it net om berne-offers gie, mar om dea berne of jong ferstoarne bern te gean. De Kartagers hiene neialle gedachten in bysûnder begraafplak foar harren. Dat soe der op wize kinne dat dy grouwélige ferhalen oer it bernemoardzjen yn Kartago gewoan Romeinske propaganda wie.

• Kartaachske Ryk
• List fan hearskers fan Kartago

• (in) Jona Lendering - Carthage (Livius.org) (argyf)
• (in) Charles Rollin - A complete history of ancient Carthage from its founding to its collapse (International World History Project)
• (fr) Adeline Roudal - Carthage punique - La formation d’un empire
• (dú) ZDF-Expedition - Metropolis: Karthago - Die Stadt der Seefahrer
• (in) Hassett, M. Carthage, lemma in Catholic Encyclopedia, 1913 — Archdiocese of Carthage (Carthaginiensis)
• De webstee fan de gemeente Kartago

Boarnen, noaten en/as referinsjes:

Richard Miles, Carthage Must Be Destroyed. The Rise and Fall of an Ancient Civilization, 2009, ISBN 9780141018096 Foar boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: References en Sources, op dizze side. Commons  Ofbylden dy't by dit ûnderwerp hearre, binne te finen yn de kategory Carthage fan Wikimedia Commons.