Svalbarð

Navn:	Svalbarð
Land:	Noreg
Umsitingarmiðdepil:	Longyearbýur
Sýslumaður:	Kjerstin Askholt
Vídd:	62 700 km² (Bjarnoy og aðrar smáoyggjar íroknaðar).
Fólkatal (2012):	2 642
Heimasíða:	Sysselmannen Archived 2007-07-02 at the Wayback Machine

Svalbarð (á norskum Svalbard) er norskur oyggjaflokkur norðuri í Íshavinum. Svalbarð hevur umleið 2650 íbúgvar. Størstu búplássini eru Longyearbýurin, Barentsburg og Ný Ålesund. Fyrr var stór loðdýraveiða í oyggjunum, men einasta vinna nú er námsvinna. Russar hava nøkur kolanám í Spitsbergen. Kanningarstøðir eru í oyggjunum. Sýslumaður stjórnar oyggjalandinum. Serstakar reglur eru í gildi, til dømis skal einki hervald vera. Lítil skattur fær arbeiðsfólk at fara til Svalbarðs.

Landið liggur so langt norð, at tað um veturin er myrkt alt samdøgnið og ljóst um summarið. Á Svalbarð er polarnátt frá uml. 11. november til 30. januar. Hesa tíðina er vanligt, at himmalin verður upplýstur av norðlýsi. 60 prosent av Svalbarði eru undir jøklum. Skógur veksur ikki í arktiskum veðurlagi. Bara dýr, sum hava lagað seg eftir viðurskifunum, eru har: hvítabjørn, roysningur, tjúrur, kópur, rípa, fjallarevur og svalbarðsrein. Ansað verður væl eftir viðkvomu náttúruni. Ferðafólkini verða alt fleiri, og tey eru havd undir strongum eftirliti.

Svalbarð er stórt land, dupult so stórt sum Belgia. Svalbarð er eisini størri enn m.a. Danmark og Sveis. Landaøki er 62 700 ferkilometrar. Tær størstu oyggjarnar eru Spitsbergen, Nordaustlandet, Edgeøya og Barentsøya.

Í 1925 var Svalbarð við semju millum stórveldini og onnur avvarandi lond lagt undir norskt yvirvald og fyrisæti, tó so at fólk úr hinum semjulondunum kunna fáa virkisrætt. Oyggjarnar mugu ikki búgvast út hernaðarliga.

Fleiri lond hava troytt náttúruríkidømi í og undir Svalbarði, men í 1920 fekk Noreg yvirvaldsrættin, tá ið Svalbarðssáttmálin var gjørdur. Í Svalbarðstraktatini verður staðfest, at Norra hevur fullan og órørligan hægstarætt yvir Svalbarði, at Svalbarð er ein partur av kongríkinum Norra, og at tað er Norra, sum tryggjar, at lógirnar, sum fevna um oyggjabólkin verða hildnar. Eisini verður staðfest, at borgarar og feløg úr øllum londunum, sum hava skrivað undir traktatina hava javnbjóðis rættindi til fiskiveiðu og alt slag av sjóvinnu-, ídnaðar-, náms- og handilsvirksemi á oyggjunum. Hetta hava m.a. russar gjørt brúk av í Barentsburg og hava útvegað Russlandi fótafesti á Svalbarði. Øll árini síðani traktatin varð undirskrivað hevur Norra rikið námsvinnu á Svalbarði, og hetta hevur verið grundarlagið undir búsetingini í Spitsbergen.

Svalbarð er lýst sum uttanveltað øki. Tað gjørdi norska stjórnin í 1950, og hóast Noreg hevur yvirvaldsrættin, so kunnu fólk úr londunum, sum hava skrivað undir avtaluna, búseta seg og virka á Svalbard. Svalbardsavtalan, sum 40 tjóðir hava undirskrivað, tryggjar eitt lágt skattaprosent á oynni við líkarætti millum tjóðirnar. Eitt av høvuðspunktunum í avtaluni er, at Noreg ikki kann ríka seg við skattum og avgjøldum á Svalbard. Svalbard hevur ein vinnuskatt, sum er 16%, einki mvg og eingi arbeiðsgevaragjøld. Í Noregi er vinnuskatturin til samanburðar 28%, har eru arbeiðsgevaragjøld og 25% meirvirðisgjald.

Í Svalbarð er tað ólógligt at læsa úthurðina, tí ein og hvør skal hava møguleikan fyri at sleppa inn í eini hús, um ein ísbjørn gerst ov ágangandi. Síðan 1971 hava seks persónar latið lív av bjarnaálopum í Svalbarð. Umleið 5,000 ísbjarnir eru í økinum við Svalbarð.

Tað er ikki loyvt at doyggja í Longyearbýnum. Sjúk og gomul verða send burtur, tí skuldi tað hent, at fólk doyggja, vil eingin jarða tey á oynni. Fólk, sum doyggja á Svalbard, verða send aftur til heimlandið. Nakrir pensjónistar búgva á Svalbard, men oyggin hevur ikki ráð til at røkta hvørki gomul ella sjúk. Sama er við mammum, sum eru við barn. Sjúkrahúsið er ikki útgjørt til at taka ímóti børnum heldur. Reglurnar eru tí, at kvinnur, sum eru við barn, skulu inn á meginlandið tríggjar vikur fyri føðing. 

Í Svalbarði er tað rættiliga vanligt at eiga skotvápn, og samanborið við fólkatalið eru tað fá lond, sum hava so nógv vápn.

Meðan hann leitaði eftir farleiðini til Asiu, fann Willem Barents Bjarnoynna og Spitsbergen, sum hann gav hesi nøvnini. Seinni varð Barentshavið uppkallað eftir Willem Barents.

Noreg hevur yvirhaldsrættin yvir Svalbard. Hetta er staðfest í §1 í Svalbardsáttmálanum frá 1920, sum Danmark (herundir Grønland og Føroyar) hevur undirskrivað og staðfest. Sáttmálin fekk gildi í 1925. Nú eru 46 lond, sum hava staðfest sáttmálan, seinast Slovakia í 2017. Sáttmálin fevnir um oyggjabólkin Svalbard og 4 fjórðingar sjóumveldið kring oyggjarnar. 
Sáttmálin sigur eisini, at fólk og fyritøkur úr øllum londunum, sum hava undirskrivað sáttmálan, hava sama rætt til atgongd og uppihald og til at fiska og reka aðra vinnu undir somu treytum á Svalbard.

Í 1977 hevur Noreg upprættað eitt fiskivarðveitingarøki uppá 200 fjórðingar við Svalbard. Føroyar hava síðan 1977 havt sínámillum fiskiveiðuavtalu við Noreg, og tá varð eisini ásett hámarksveiða av toski og øðrum (m.a. kongafiskur) í fiskivarðveitingarøkinum við Svalbard fyri føroysk skip.

Tað er bara í Svalbarði og í Føroyum at sólarmyrkingin fríggjadagin 20. mars 2015 kundi upplivast á landi.^[1] Christin Kristoffersen, borgarstjóri í Longyearbýnum, upplýsti fyri Ritzau, at tey væntaðu umleið 1500 ferðafólk til Svalbarðs í sambandi við sólarmyrkingina. Frammanundan búðu 2500 fólk á oynni og so var ikki pláss fyri fleiri, um trygdin framvegis skal haldast í hásæti. "Trygdin kemur fyrst, sjálvt tá tað er sólarmyrking. Tað er sólarmyrking, ja, men her er kalt, hotellini eru full og her eru hvítabjarnir. So halt teg burtur". Soleiðis ljóðaðu boðini frá myndugleikunum á Svalbarði til tey ferðafólk, sum høvdu fingið hug at koma til Svalbarðs fyri at uppliva sólarmyrkingina. Tí hotellini eru øll fylt, og tað er bítandi kalt í mars mánaði, og hvítabjarnirnar sníkja seg runt. Í 2011 drap ein hvítabjørn ein bretskan tannáring á Svalbarði, og tað er seinastu ferð, at fólk eru dripin av hesum stóru djórunum har. Men í miðal verða tríggjar hvítabjarnir skotnar um árið av fólkum, sum skjóta í sjálvverju.^[2][3]

Hin 19. desember 2015 hendi eitt skalvalop á Svalbarði, ið kravdi í minsta lagi eitt mannalív, ein maður í 40-unum doyði. Skalvurin tók fleiri hús við sær og flutti tey. Fólk á oynni savnaðust við spaka í hond fyri at leita eftir saknaðum fólkum. Húsini har ið skalvalopið fór fram vóru evakueraði. Í minsta lagi 9 fólk vórðu innløgd á sjúkrahús.^[4]

Tær størstu oyggjarnar eita Spitsbergen, Nordaustlandet og Edgeøya. Oyggjarnar hoyra undir Noreg. Í oyggjunum búgva áleið 2,500 fólk. Tey flestu tosa norskt. Allan vegin runt Svalbarð og millum oyggjarnar er sjógvur. Innlandsísurin hylur uml. 36 502 km² av landsins vídd. Ísurin, ið hylur meginpartin av landinum, er sumstaðni 500 metrar tjúkkur. Landslagið í Svalbarði er strond og innlandsísur. Framvið landi er skergarður við nógvum stórum og smáum oyggjum og hólmum. Á meginlandinum eru nógvir langir firðir. Svalbarð er fjallaland, og flestastaðni eru fjøllini høg. Hægsta fjall er Newtontoppen á Spitsbergen, tað er 1,713 m.

Innlandsísurin ger, at miðalhitin er um frostmarkið allastaðni í Svalbarði. Veðrið í Svalbarði er sera óstøðugt. Hann skiftir ofta ætt, tí tey høgu fjøllini, teir djúpu firðirnir og sjógvurin uttanum oynna verma og køla luftrákið. Í november-mars er myrkt alt samdøgrið.

Svalbarð hevur pólveðurlag. Hitin er so lágur, at bara ovasta jørðildið táðnar um summarið. Longri niðri í jørðini er altíð frost (permafrost). Veðurlagið er lýggjari, ísurin bráðnar alt meira, og nýggj stór land- og sjóøki gerast atkomulig. Hesar eru bara nakrar av fylgjunum, sum globala upphitingin hevur við sær. Tað er eingin ivi um, at tað eru veðurlagsbroytingarnar, sum gera seg galdandi her. 25. juli 2020 var tann heitasti dagurin, ið nakrantíð er máldur í Spitsbergen.^[5]

Í Svalbarði eru nógv súgdjór, bæði á landi og í sjónum. Av súgdjórum á landi kunnu nevnast pólrevur, svalbarðsrein og hvítabjørn. Hvítabjørnin er størsta landdýrið í Svalbarði, og føði hennara er mest kópur. Nú er helst ikki fleiri enn 300 hvítabjarnir eftir í Svalbarði. 

Roysningur og hvítabjørn eru størstu dýrini, tú sært í Svalbarði. Havørn er størsti ránsfuglur í Svalbarði. Í Svalbarði eru uml. 190 ymisk plantusløg. Tey flestu eru lágvaksin, fyri betur at standa seg í pólveðurlagnum.

Í Svalbarði eru hvørki vegir ella jarnbreytir millum bygdir. Øll samferðsla er eftir sjónum ella loftvegis. Teir brúka eisini tyrlur, har eingir flogvøllir eru. Um veturin brúka teir dúgliga kavskutara ella hundasletu. Um flogvøllin Svalbard Lufthavn er samband hvønn dag við umheimin.

Í Svalbarð er eitt fróðskaparsetur, ið bjóðar lærugreinir, sum snúgva seg um náttúru.

1. ↑ http://www.nord24.no/Svalbard____Ikke_kom_hit_20__mars___det_er_kaldt_og_vi_har_problemer_med_isbj_rner-5-32-20754.html
2. ↑ "Archive copy". Talgilda eintakið, gjørt eftir tí talgilda frumeintakinum , varð goymt í skjalasavni á netinum tann 2016-03-04. https://web.archive.org/web/20160304190610/http://www.avisa-hordaland.no/nyhende/npk/svalbard-----ikkje-kom-hit-for-aa-sjaa-solformoerkinga. Heintað 2015-03-14. 
3. ↑ http://nyhederne.tv2.dk/samfund/2015-03-13-afviser-sol-turister-hold-jer-vaek-her-er-udsolgt-bidende-koldt-og-isbjoerne
4. ↑ nrk.no - En omkommet etter stort skred på Svalbard
5. ↑ https://www.nrk.no/tromsogfinnmark/slo-41-ar-gammel-varmerekord-pa-spitsbergen-1.15100814

• Noreg

Sí miðlasavnið

»Svalbarð« í Wikimedia Commons.