Zürich

Zürich Zürich
Suitzako udalerria
Irudi gehiago
Administrazioa
Estatu	Suitza
Suitzako kantonamendua	Zürich kantonamendua
District of the canton of Zürich	Zürich barrutia
Alkatea	Corine Mauch (mul)
Izen ofiziala	Zürich
Jatorrizko izena	Zürich
Posta kodea	8000, 8001, 8002, 8003, 8004, 8005, 8006, 8008, 8032, 8037, 8038, 8041, 8044, 8045, 8046, 8049, 8050, 8051, 8052, 8053, 8055, 8057, 8063, 8064, 8031, 8010, 8012, 8017, 8022, 8024, 8027, 8034, 8036, 8040, 8042, 8047, 8048, 8060, 8070, 8087, 8088, 8090, 8091, 8098 eta 8092
Udalerri kodea	0261
Geografia
Koordenatuak	47°22′28″N 8°32′28″E / 47.3744°N 8.5411°E / 47.3744; 8.5411
Azalera	87,88 km²
Altuera	408 m
Mugakideak	Adliswil, Dübendorf, Maur, Opfikon, Regensdorf, Schlieren, Stallikon, Urdorf, Wallisellen, Zollikon, Fällanden, Kilchberg (ZH), Oberengstringen, Uitikon eta Rümlang
Demografia
Biztanleria	447.082 (2023ko abenduaren 31) 447.082 (2023)/(2022)/(2021)/(2021)/(2020)/(2020)/(2019)/(2019)/(2018)/(2018)/(2017)/(2017)/(2016)/(2016)/(2015)/(2015)/(2014)/(2014)/(2013)/(2013)/(2012)/(2012)/(2011)/(2011)/(2010)/(2010)/(2009)/(2009)/(2008)/(2008)/(2007)/(2007)/(2006)/(2006)/(2005)/(2005)/(2004)/(2004)/(2003)/(2003)/(2002)/(2002)/(2001)/(2001)/(2000)/(2000)/(1999)/(1999)/(1998)/(1998)/(1997)/(1997)/(1996)/(1996)/(1995)/(1995)/(1994)/(1994)/(1993)/(1993)/(1992)/(1992)/(1991)/(1991)/(1990)/(1990)/(1989)/(1989)/(1988)/(1988)/(1987)/(1987)/(1986)/(1986)/(1985)/(1985)/(1984)/(1984)/(1983)/(1983)/(1982)/(1982)/(1981)/(1981)/(1980)/(1979)/(1978)/(1977)/(1976)/(1975)/(1974)/(1973)/(1972)/(1971)/(1970)/(1969)/(1968)/(1967)/(1966)/(1965)/(1964)/(1963)/(1962)/(1961)/(1960)/(1959)/(1958)/(1957)/(1956)/(1955)/(1954)/(1953)/(1952)/(1951)/(1950)/(1949)/(1948)/(1947)/(1946)/(1945)/(1944)/(1943)/(1942)/(1941)/(1940)/(1939)/(1938)/(1937)/(1936)/(1935)/(1934)/(1933)/(1932)/(1931)/(1930)/(1929)/(1928)/(1927)/(1926)/(1925)/(1924)/(1923)/(1922)/(1921)/(1920)/(1919)/(1918)/(1917)/(1916)/(1915)/(1914)/(1913)/(1912)/(1911)/(1910)/(1909)/(1908)/(1907)/(1906)/(1905)/(1904)/(1903)/(1902)/(1901)/(1900)/(1894)/(1888)/(1880)/(1870)/(1860)/(1850)/(1836)/(1812)/(1792)/(1762)/(1682)/(1671)/(1637)/(1529 (egutegi gregorianoa))/(1467 (egutegi gregorianoa))/(1408 (egutegi gregorianoa))/()
Dentsitatea	5.087 bizt/km²
Informazio gehigarria
Sorrera	II. mendea
Telefono aurrizkia	043, 044
Ordu eremua	UTC+01:00 eta UTC+02:00
Hiri senidetuak	Kunming, San Frantzisko eta Vinnytsia
Matrikula	ZH
Hizkuntza ofiziala	aleman
stadt-zuerich.ch eta stadtzuerich.ch

Zürich (Suitzako alemanaz, Züri, italieraz, Zurigo, erromantxeraz, Turitg) Suitzako hiririk handiena da. Herrialdearen iparraldean dago, eta izen bereko kantonamenduko hiriburua ere bada.

Hiriaren izena Turus izen zeltiarretik ei dator. Hiritar gehienen hizkuntza alemana da.

Itsas mailatik 408 metrora dago, izen bereko lakuaren ondoan.

Sihl eta Limmat ibaiek zeharkatu eta hirian bertan elkartzen dira.

Datu klimatikoak (Zürich (1961–1990))
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	2.0	4.5	8.8	13.2	17.9	21.2	23.6	22.7	19.5	13.7	7.0	3.1	13.1
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	-4.1	-3.2	-0.7	2.5	6.4	9.7	11.6	11.2	8.5	4.9	0.2	-2.8	3.7
Pilatutako prezipitazioa (mm)	67	68	68	78	96	115	106	121	83	70	84	74	1031
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	10.9	9.5	10.9	11.6	12.4	12.2	11.2	11.5	8.4	8.0	10.1	10.4	127.1
Eguzki orduak	35	69	115	144	176	191	223	195	155	92	49	31	1475
Hezetasuna (%)	86.0	81.5	75.5	72.8	72.4	72.9	72.2	75.2	78.9	84.9	85.4	86.1	78.7
Iturria: MeteoSchweiz[1]

Helvetiarrek gotorleku bat egin zuten gaurko finkalekuan, eta Dur (ura) izena jarri zioten. K. a. 58. urtean, erromatarren eskuetara pasatu zen, Turicum izenaz. Aduana bat jarri zuten, eta IV. mendean gotorleku bihurtu. Gero, germaniarrak eta frankoak sartu ziren, eta erregeren bizileku bihurtu zuten. Luis Germaniarra erregeak monasterio beneditar bat, Fraumünster, eraiki zuen han (853an), eta monasterio horrek gobernatu zuen hiria hainbat urtetan.

XIII. mendean, monasterioaren aginpidetik askatu zen Zürich, eta merkataritzak indar handia hartu zuen orduan. 1292an, habsburgotarren kontrako gudua galdu, eta Suitzako Konfederazioan sartu behar izan zuen. 1336an, Rudolf Brunen matxinadak aginpiderako bidea ireki zien eskulangileei, zaldunen eta aitoren semeen kaltetan. 1400ean, hiriak burujabetza erosi zion enperadoreari. 1439. urtean, Alter Zürich Krieg (Zurich Zaharreko Gerra) piztu zen, eta 1450era arte iraun zuen. Urte hartan bertan, Zürich Suitzako Konfederaziora itzuli zen berriz, austriarren laguntzarekin.

XVI. mendean, burgesiaren indarra areagotu egin zen Zwingliren erlijio-eraberritzearekin. Austriaren merkataritza-bidea hautsi bazen ere, zetaren industria eraberritu eta kotoiarena sartu zen Zürichen, Ingalaterrako, Locarnoko eta Frantziako protestante atzerriratuei esker. Frantziako Iraultzaren eraginez, herrietako eta hiriko biztanleek eskubide berak izatea lortu zuten.

1830eko Nekazarien Matxinadak konstituzio liberala bultzatu zuen (1869). XIX. mendean, hiria aberastuz joan zen, Europako finantza-hiri garrantzitsuenetako bat bihurtu zen arte. Horretan lagungarri izan ziren unibertsitatea (1833) eta politeknikoa (1855).

XIII. mendeaz geroztik, merkataritza-leku garrantzitsua da Zürich. Eskulanek ere (kotoia, zeta) tradizio handia izan dute beti.

Ekonomia-aldetik, garrantzi handia du Zürichek mundu osoan. Kapital ugari bildu zen bertara, eta finantza-hiri ahaltsu bihurtu zen. Han dute egoitza nagusia hainbat bankuk eta aseguru-etxek. Turismoak garrantzi handia du.

Hiriko parte zaharrean, kale estuetako antzinako eraikuntzak ondo gorde dira. Parte zaharraren inguruan eraiki dira auzune berriak.

Grossmünster (katedrala), Fraumünster eta St.Peter dira Züricheko eliza nagusiak.

Alemana da biztanle gehienen (ia % 78aren) hizkuntza nagusia, eta albaniera (% 5,8) eta italiera (% 4,7) dira bigarren eta hirugarren mintzatuenak.

James Joyce, Max Frisch eta Elias Canetti idazleak hiri honetan hil ziren.

• Hiriko webgune ofiziala (Alemanez)(Txineraz)(Ingelesez)