Azkoitia

Azkoitia
Gipuzkoa, Euskal Herria
Azkoitiko eliza.
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Euskal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea	Gipuzkoa
Eskualdea	Urola Kosta
Izen ofiziala	Azkoitia
Alkatea	Ana Azkoitia Urteaga (EAJ-PNV)
Posta kodea	20720
INE kodea	20017
Herritarra	azkoitiar
Ezizena	xakelak
Kokapena
Koordenatuak	43°10′45″N 2°18′38″W / 43.17917°N 2.31056°W / 43.17917; -2.31056
Azalera	55,4 km²
Garaiera	110-850 (113 udaletxean)
Distantzia	57 km Donostiara
Demografia
Biztanleria	11.636 (2023) 19 (2022)
5.850 (%50,3)   (%49,7) 5.783
Dentsitatea	2,1 bizt/km²
Hazkundea (2003-2013)[1]	% 11,42
Zahartze tasa[1]	% 15,27
Ugalkortasun tasa[1]	‰ 55,43
Ekonomia
Jarduera tasa[1]	% 74,98 (2011)
Genero desoreka[1]	% 7,81 (2011)
Langabezia erregistratua[1]	% 11,05 (2013)
Euskara
Euskaldunak[1]	% 76,44 (2010)
Kaleko erabilera [2]	% 68.9 (2016)
Etxeko erabilera[3]	% 66.75 (2016)
Datu gehigarriak
Sorrera	1331
Webgunea	http://www.azkoitia.eus/

Azkoitia^[4] Gipuzkoako erdialde-mendebaldeko udalerri bat da, Urola Erdia eskualdekoa. 55,4 km² ditu, eta 11.852 biztanle zituen 2016. urtean.

Azkoitia izena, dirudienez, honela osatu zen: haitz + goi + ti. Hau da, jatorriz «haitzaren goialdean dagoen tokia» esan nahi du segur aski.^[5]

Azkoitia izenaren bukaerako –a artikulua da. Hortaz, izena erabiltzean, honako hau da bidea: Azkoitia, Azkoitiarekin, Azkoitian...; baina Azkoitiko, Azkoititik, Azkoitira... Era berean, izen honek bere azken –a galtzen du ondoan beste determinatzaile bat edo adjektiboa daramanean; adibidez: Azkoiti maitea, Azkoiti osoan, Gure Azkoiti hau...^[4]

Mugakide ditu iparraldean Mendaro eta Deba; ekialdean Azpeitia; hegoaldean Antzuola, Urretxu eta Zumarraga; eta mendebaldean Elgoibar, Soraluze eta Bergara.

	Elgoibar	Mendaro eta Deba	Azpeitia
	Bergara eta Elgoibar		Azpeitia
		Azkoitia
	Bergara	Antzuola, Urretxu eta Zumarraga	Azpeitia

Azkoitia Goi Erdi Arotik Iraurgi izenarekin ezagutzen den tokian dago, Urola ibaiko haranaren erdialdean.

Gizakia ingurune horretan europar neolitiko-garaitik bizi da, behar bada K. a. 1. milurtekoa baino lehenagotik, Izarraitzen dauden Mari-Kurtz trikuharriek erakusten duten bezala; herritik hurbil ere Munoaundiko herri harresitua dago, izen bereko mendian, burdinaren garaiko kokalekua. Bertan bizi izan ziren K.a. VI. eta I. mendeen artean. Azkoitiko lehen hiri-esparru izan zen San Martingo kokaleku zaharrean, erromatar garai berankorreko eta goi erdi aroko aurkikuntzak nabarmentzen dira, IV. eta IX. mendeen arteko errauste-kutxak^{[erreferentzia behar]}.

Lurralde- eta gizarte-erakunde gisa Iraurgi haraneko lehen idatzizko erreferentzia 1186-1189 urteetakoa (edo behar bada lehenagokoa) dela dirudi, eta Iruñeko gotzaindegira lotuta egongo litzateke. Bertan, Baldako Santa Maria eliza aipatzen da. Bere hondakinak hilerrian gordetzen dira, Balda dorretxearen inguruko lurretan. Halaber, jaurerriaren antzinatasuna ere aipatzen du eta bere goiburuari jarraitzen dio: "antes Balda que Azcoitia".

1319 inguruan, bi mende baino gehiagotan herriaren historia markatu zuten bandokideen borroka odoltsuen adierazgarri den gertakari garrantzitsua eman zen, hots, Joan Martinez de Oinaz kapareak, oinaztarren aldeko beste hainbat jaun eta adiskiderekin Baldako Santa Mariako eliza erre zuen. Gertakari horretan Baldako jaun ganboatarra eta bere semea hil zituzten.

Aspalditik gertatzen ziren etengabeko borrokek —garaiko egoera sozioekonomikoa ahaztu gabe, haien jatorrian baitzeuden— eraginda beharbada, Azkoitiko herriak Alfontso XI.a Gaztelakoa erregeari hiribildu izatearen pribilegioa eskatu zion, hirigune gisa Iraurgiko goiko zona hartuz. 1324ko urtarrilaren 4an lortu zuen. Hiribilduari honako izen hau eman zitzaion: "San Martin de Ahezcoytia de Yraurgui".

Bandoen arteko borrokek jarraitu izanaren ondorioz, San Martingo biztanleek, hiribildua Urola ibaiaren beste aldera eramateko eskatu zuten, Baldaren etxearen lurren ondora, segurtasun-arrazoiengatik. Erregalia 1331ko uztailaren 9an eman eta sinatu zen. Egun hori hiribildu berriaren sorrera gisa hartu da, eta Miranda de Yraurgi izena hartu zuen. Hala ere, Azkoitiaren izen zaharra gorde eta nagusitu zen, sortutako hiribilduarena ofizialki eta praktikan gutxienez 1456ko erronkaren ondorioz desagertuz.

Hala ere, askotan Azkoitiko herria konprometitu zuten senitarteko nagusien arteko lehia odoltsuek Baldako Santa Maria eliza behin betiko hiribilduaren barrura eramatea eragin zuten, Fernando I.a Gaztelako erregearen aginduz. Horretarako, 1509 eta 1510ean datatutako Julio II.a aita santuaren buldak jaso zituen. Sakramentuaren lekualdaketa gorabeheratsua izan zen; izan ere, tradizioaren arabera, Baldako jaunak, bere goiburuari jarraituz seguru aski, arkabuz tiro batez aldareko Sakramentua garraiatzen zuen apaiza hil zuen, eta nora inork ez zekiela ihes egin zuen lauhazka bizian.

XV. mendean, hiria sortu eta hurrengoan alegia, hiri-barruti berrian, bandoen arteko gerra amaigabearekin eta bandoen eta hiribilduen arteko lehiarekin lotutako hainbat gertakari historiko izan ziren. Adibidez, 1436an Azkoitia erre egin zuten, eta 1456an, nobleziak entitate horiei eta erregeari botatako erronka eman zen. Idiakeztarren etxeak dauden hego-ekialdeko atean erronkaren kartela jarriz hasi zen, eta hainbat urte geroago, senitarteko nagusi asko herritik kanporatuz eta euren etxe gotorlekuak boteaz amaitu zen. 1458an sortu zen hiribilduko kontzejua bere interesak oztopo gutxiagorekin zuzentzen eta garrantzi berezia hartzen hasi zen. Egoitza Kale Nagusian zuten, baina hala ere XVIII. mendean Plaza Zaharreko eraikin barroko berri eta garrantzitsura eraman zuten, euren geroaren eta autonomia handiagoaren froga gisa.

XVI. mendean Azkoitiak pisu handia hartu zuen Probintzian, eta Gipuzkoako Foru Aldundiaren lau egoitza ibiltarietako bat eta korrejidorearen egoitzetako bat bihurtu zen.

Azkoitia, XVII. mendean, europar kulturaren gune aurreratua izan zen. Izan ere 1763an, Xabier Munibe Peñafloridako Kondeak bultzatuta, pentsamendu ilustratuaren haztegia den Euskalerriaren Adiskideen Elkartea sortu zen Insausti jauregian, hiribilduaren ondoan.

1766an, laboreen garestitzearen eta prezio eta horniduraren politika ofizialaren ondorioz Gipuzkoako hiribilduetan gertatu zen matxinada Urolako herri horretan sortu eta herrialde osora zabaldu zen.

XIX. mendean Gerra Karlistak egin ziren eta burdinoletan oinarritutako ekonomia amaitu zen. Gertakari horiek eragin handia izan zuten Azkoitian. Garai hartan industrializazioa sortu zen —ehungintzaren fabrikazioa nagusi zen— eta, hiriaren eskalaren aldaketaren ondorioz, hiria gune zaharretik eta lehen errebaletatik kanpo zabaldu zen, gehienek alde zaharrean bizitzen jarraitzen bazuten ere.

XX. mendean industrian oinarritutako ekonomia baterantz bideratzen da herria. 1920an Urolako trena sortu zen eta horrek gorakada demografiko handia ekarri zuen. Bizitokiak jatorriko gunetik kanpora irten ziren, eta Azkoitia berria eta zabala, 1960ko hamarkadatik aurrera batez ere, ibarreko espazioak okupatzen hasi zen, baina erreferentzia gisa hiriguneak jarraitu zuen.

Azkoitia Gipuzkoako hirigune garrantzitsua izan da mendeetan zehar, baina XX. mendeko industrializazioak ez zion ekarri, beste herri batzuei bezala, biztanleen hazkunde nabarmenik. 1950etik 1980ra zerbait hazi zen populazioa, baina 1980ko hamarkadan mendearen amaierara arte iraun zuen beherakada bat hasi zen. XXI. mendearen lehen hamarkadan biztanle kopurua berriro hazi zen.

2019. urtean 11.989 biztanle zituen herriak. Horietatik %19,05ak 65 urte edo gehiago zituen. Eta atzerrian jaiotakoak %10,02 ziren.^[6]

Azkoitiko biztanleria

Abeltzaintza (behi-aziendak), industria (altzarigintza, zurgintza eta metalurgia) eta merkataritza dira udalerriko ekonomi jarduera nagusiak.

Lanean ari den populazioaren erdiak baino gehiagok industrian dihardu eta herenak inguru zerbitzu-sektorean.

2017an honela banatzen ziren sektoreak: Lehen sektorea BEGaren %0,9. Bigarren sektorea %51,7. Hirugarren sektorea %42,5. Eta eraikuntza %4,9.^[6]

2011ko hauteskundeetan Bildu alderdiak eskuratu zituen zinegotzi eta boto gehien, eta talde horren kide Pello Bastarrika hautatu zuten alkate.

2015eko hauteskundeetan Bilduk bi zinegotzi galdu zituen eta Eusko Alderdi Jeltzaleak hiru irabazi zituen, alderdirik bozkatuena bihurtuz eta gehiengo osoa eskuratuz. Horren ondorioz, EAJko Javier Zubizarreta hautatu zuten alkate.

2019ko udal hauteskundeetan hauek izan ziren emaitzak: EAJk 2.717 boto. EH Bilduk 2.194 boto. PSE-EEk 465 boto. Azkoitiko independenteek (Azkoitia bai)^[7] 369 boto. PPk 105 boto.^[8] Javier Zubizarreta (EAJ) izendatu zuten alkate berriro.^[9]

Azkoitiko hirigune historikoa, 2005eko urtarrilaren 25an, Eusko Jaurlaritzak kultura ondasun izendatu zuen, monumentu multzo sailkapenarekin.^[10]

Hauek dira monumentu multzo izendatutako gunearen mugak: Santa Klara komentuko ekialdeko baratzea eta ipar-ekialdeko atzealdea; Santa Klara kalearen atzealdea (59. zenbakitik 35.era); kale bereko iparreko lerrokatzea (33. zenbakitik 1.era); Balda dorretxearen atzealdea; Inazio Iriarte Margolaria kalearen iparraldeko lerrokatzea; Floreaga jauregiko atzealdea, Aizkibel kaleraino; Aizkibel kaleko kalezulotik Aingeru kalera eta Altuna Portu etxeko atzealdera. Altuna Portu etxeko atzealdea; Urola ibaiaren hegoaldeko ertza; Jausoro etxea eta San Jose ermita; Urola ibaiaren eskuinaldea edo hegoaldea, gainean dagoen Udal Merkatua barne hartuta, Santa Klararen komentuko baratzearen ekialdeko muturreraino.^[10]

• Santa Klara komentua
• Insausti jauregia
• Floreaga jauregia
• Idiakez dorrea
• Balda dorretxea
• Isasaga etxea

Herritik kanpo Izarraizko Estazio Megalitikoa eta Iruarrietako Estazio Megalitikoa daude.

Herriko hizkera edo Azkoittiko euskerie, hau Urolaldeko hizkeraren^[12][13] barnean dago eta era berean erdialdeko euskara edo gipuzkera eta mendebaleko euskara edo bizkaieraren arteko euskalki mota bat da, erdialdeko euskararenparte bada ere, hizkera honetan sakonagoa baita mendebaleko euskararen eragina. Eremu lauagoa delako eta, batez ere, Eibar-Elgoibar aldeko industriak eraginda, estuagoa eta sarriagoa izan da hartu-emana. Lexikoan azaltzen da argien lotura, baina lexikoan ez ezik, hizkuntzaren beste sail batzuetan ere ageri da mendebaleko euskararen eragina Urolaldean.

2016an herritarren %76,91 euskalduna zen.^[6]

• Bizkargi Musika eta Dantza Eskola^[14]
• Torre Zuri Erakusketa aretoa^[15]
• Kultur etxea^[16]
• Baztartxo antzokia^[17]
• KZ gunea^[18]
• Aizkibel udal liburutegia^[19]

• Zubi Aurre Kiroldegia^[20]
• Gurea udal pilotalekua^[20]
• Txerloia futbol zelaia^[20]
• Tenisa^[21]

• Abarketatxo ludoteka^[22]
• Artxamendi topalekua^[23]
• Gazte informazio bulegoa^[24]

• Eguneko zentroa^[25]
• San Jose Fundazioa^[25]
• Plaza Ondo jubilatu elkartea^[25]

• Inazio Iriarte (1621-1685), margolaria, Sevillako Pintura Akademiaren sortzailea.
• Manuel Ignacio Altuna (1722-1762), ilustratua.
• Xabier Munibe, Peñafloridako kondea (1723-1785), ilustratua eta Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen sortzailea.
• Narrosko markesa (1733-1803), ilustratua.
• Bizenta Mogel (1782-1854), idazlea.
• Jose Frantzisko Aizkibel (1798-1865), bibliografoa eta hiztegigilea, euskararen ikerlea.
• Valentin Olano (1808-1851), ahalduna, politikari liberal foruzalea.
• Nemesio Otaño (1880-1956), konpositore eta musikologoa.
• Nemesio Etxaniz (1899-1982), idazlea eta apaiza.
• Luis Iriondo Etxaniz (1931-2017), aktorea, musikalari eta kazetaria.
• Luciano Juaristi Mendizabal, Atano II.a (1899-?), pilotaria.
• Mariano Juaristi Mendizabal, Atano III.a, pilotaria (1904-2001).
• Justino Urtzelai, Urtzelai II.a (1905-?), pilotaria.
• Marcelino Juaristi, Atano IV.a (1906-?), pilotaria.
• José María Juaristi, Atano VII.a (1912-1996), pilotaria.
• Antonio Soraluze Korta (1912-1982), aizkolaria.
• Iñaki Isasmendi (1914-2011), idazlea eta Eusko Gudarosteko gudaria.
• Juan Jose Narbaiza Luxia (1921-?), aizkolaria.
• Juan Ignacio Uria Epelde (1929-2015), frankismo ondorengo lehen alkatea, intelektuala.
• Ramon Zubizarreta Landakanda (1932–), pandero jotzailea.
• Xabier Arzalluz (1932-2019), politikaria. EAJko presidentea izana 1977tik 2004ra.
• Luciano Juaristi Alberdi, Atano X.a (1932), pilotaria.
• Fernando Tapia, Tapia I.a (1940-2007), pilotaria.
• Juan Ramón Tapia, Tapia II.a (1943), pilotaria.
• Iñaki Garmendia Laja (1944-2019), trikitilaria.
• Roman Sudupe Olaizola (1947), politikaria.
• Juan Mari Juaristi (Xeler), EAJko politikaria. GBBko presidentea 2004-2008.
• Asier Aranbarri, EAJko politikaria. Azkoitiko alkate ohia eta Gipuzkoako Batzar Nagusietako kide-ohia.
• Felipe Juaristi (1957-), idazlea.
• Diego Garcia (1961-2001), maratoi lasterkaria eta 1994ko Europako txapeldunordea.
• Javier Sagarzazu (1963-1987), futbolaria.
• Jokin Errasti (1966), pilotaria.
• Anari (1970), musikaria.
• Elixabet Ibarra (1981), futbolaria.
• Iban Garate (1982), aktorea.
• Julen Alberdi "Txikia IV" (1991), aizkolaria.
• Igor Zubeldia (1997), futbolaria.

• Gipuzkoako udalerrien zerrenda

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Gipuzkoa

• Azkoitiko albisteak, Urola Kostako Hitzan.
• Azkoitiko Udalaren webgunea.
• Azkoittiko euskerie liburua.