Llifogydd Môr Hafren, 1607

Arweiniodd Llifogydd Môr Hafren neu'r Llifogydd Mawr yn 1607^[a] at foddi llawer o bobl a dinistrio llawer o dir ffermio a da byw. Yn 2004 awgrymwyd y gallai'r llifogydd fod wedi eu hachosi gan tsunami, ond nid oes tystiolaeth gadarn. Mae ymchwydd storm yn fwy tebygol oherwydd maint y llanw, y tywydd a llifogydd tebyg yr un diwrnod mewn ardaloedd arall yng ngwledydd Prydain.^[1][2]

Ar 30 Ionawr 1607, o gwmpas hanner dydd, cafodd arfordiroedd Môr Hafren eu heffeithio gan lifogydd annisgwyl o uchel a dorrodd yr amddiffynfeydd arfordirol mewn sawl man. Gorchuddiwyd llawer o dir isel yn Ne Cymru, Dyfnaint, Gwlad yr Haf a Swydd Gaerloyw. Roedd y difrod yn arbennig o ddifrifol yng Nghymru, gan ymestyn o Dalacharn yn Sir Gaerfyrddin y tu hwnt i Gas-gwent yn Sir Fynwy. Caerdydd oedd y dref yr effeithiwyd arni fwyaf - dinistriwyd sylfeini Eglwys Santes Fair yno.^[3]

Amcangyfrifir bod 2,000 neu fwy o bobl wedi eu boddi, bod tai a phentrefi wedi'u hysgubo i ffwrdd, tua 200 milltir sgwar o dir fferm wedi'i orlifo, a da byw wedi'u dinistrio,^[4] gan ddinistrio'r economi leol ar hyd arfordir Môr Hafren ac aber Afon Hafren.

Effeithiwyd hefyd ar arfordir Dyfnaint a Gwastadeddau Gwlad yr Haf mor bell i mewn i'r tir â Glastonbury Tor, 14 milltir (23 km) o'r arfordir. Torrwyd y morglawdd yn Burnham-on-Sea^[5] a llifodd y dŵr dros y lefelau isel a'r rhostiroedd.

Cafodd 30 o bentrefi yng Ngwlad yr Haf eu heffeithio, gan gynnwys Brean a gafodd ei "lyncu" a lle dinistriwyd saith o'r naw tŷ gyda 26 o'r trigolion yn cael eu lladd. Am ddeng niwrnod cafodd Eglwys yr Holl Saint yn Kingston Seymour, ger Weston-super-Mare, ei llenwi â dŵr i ddyfnder o 5 troedfedd (1.5 metr). Mae marc yn dal i fod yno sy'n dangos mai lefel uchaf y dŵr oedd 7.74 metr (25 troedfedd 5 modfedd) uwchlaw lefel y môr.^[6][7]

Mae nifer o blaciau coffa yn dal i fodoli, hyd at 8 troedfedd (2.4 metr) uwchlaw lefel y môr, gan ddangos pa mor uchel y cododd y dyfroedd ar ochrau'r eglwysi a oroesodd. Er enghraifft, yn Allteuryn ger Casnewydd, mae gan yr eglwys blac pres bach, y tu mewn i'r wal ogleddol ger yr allor, sydd erbyn heddiw tua thair troedfedd uwchben lefel y ddaear, yn nodi uchder dyfroedd y llifogydd. Mae'r plac yn cofnodi'r flwyddyn fel 1606 oherwydd, o dan Galendr Iŵl oedd yn cael ei ddefnyddio bryd hynny, ni ddechreuodd y flwyddyn newydd tan 25 Mawrth. Amcangyfrifwyd mai £5,000 oedd y golled ariannol yn y plwyf o ganlyniad.

Cafodd y llifogydd ei gofio mewn pamffled gyfoes o'r enw God's warning to the people of England by the great overflowing of the waters or floods.^[8][9]

Nid yw achos y llifogydd yn bendant. Mae ymchwil wyddonol wedi awgrymu ymchwydd storm, cyfuniad o eithafion meteorolegol a llanw uchel. Yn 2004, awgrymwyd ei fod wedi ei achosi gan tsunami.

Mae tystiolaeth ysgrifenedig o'r cyfnod yn disgrifio digwyddiadau a oedd yn debyg i'r rhai a ddatblygodd yn y daeargryn a tsunami'r Cefnfor Indiaidd yn 2004, gan gynnwys y môr yn cilio cyn i'r don gyrraedd, ton o ddŵr a ruthrodd i mewn yn gynt nag y gallai dynion redeg, disgrifiad o'r tonnau fel "mynyddoedd disglair, tanllyd", a thyrfa o bobl a oedd yn sefyll ac yn gwylio'r don yn dod tuag atynt nes ei bod yn rhy hwyr i redeg. Mae rhai o'r disgrifiadau mwyaf manwl hefyd yn nodi ei bod wedi bod yn fore heulog.^[10]

Awgrymodd papur ymchwil yn 2002,^[11] a oedd yn seiliedig ar ymchwiliadau gan yr Athro Simon Haslett o Brifysgol Bath Spa a'r daearegwr o Awstralia Ted Bryant o Brifysgol Wollongong, y gallai'r llifogydd fod wedi eu hachosi gan tsunami, ar ôl i'r awduron ddarllen rhai disgrifiadau gan lygad-dystion yn yr adroddiadau hanesyddol a ddisgrifiai'r llifogydd.^[12]

Gwnaed rhaglen gan y BBC i archwilio'r theori, "The Killer Wave of 1607", fel rhan o'r gyfres Timewatch. Er iddo gael ei wneud cyn trychineb tsunami 2004, ni chafodd ei darlledu tan 2 Ebrill 2005.^[13]

Mae'r Arolwg Daearegol Prydeinig wedi awgrymu y byddai tsunami yn fwy na thebyg wedi cael ei achosi gan ddaeargryn ar ffawt ansefydlog hysbys oddi ar arfordir de-orllewin Iwerddon, gan achosi dadleoliad fertigol y llawr y môr.^[14] Mae un adroddiad cyfoes yn disgrifio cryndod y ddaear ar fore'r llifogydd;^[15] fodd bynnag, mae ffynonellau eraill yn dyddio'r daeargryn hwn i ychydig fisoedd ar ôl y digwyddiad.^[16]

Daeth Haslett a Bryant o hyd i dystiolaeth sylweddol ar gyfer y ddamcaniaeth tsunami.^[17] Roedd hyn yn cynnwys clogfeini enfawr a gafodd eu dadleoli i fyny'r traeth gan rym enfawr; haen hyd at 8 modfedd (20 cm) trwchus o dywod, cregyn a cherrig o fewn gwaddod o fwd mewn tyllau turio o Ddyfnaint i Swydd Gaerloyw a Phenrhyn Gŵyr; a nodweddion erydiad creigiau o gyflymderau dŵr uchel ar draws Aber Hafren.^[18]

Mae tebygrwydd rhwng Llifogydd Mawr 1607 a'r disgrifiadau o lifogydd yn East Anglia yn 1953 o ganlyniad i ymchwydd storm. Roedd rhai o'r ffynonellau gwreiddiol yn cyfeirio at lanw uchel a gwyntoedd cryfion o'r de-orllewin, amodau sy'n nodweddiadol o ymchwydd storm. Mae Horsburgh a Horritt wedi dangos bod y llanw a'r tywydd tebygol ar y pryd yn gallu cynhyrchu ymchwydd sy'n gyson â'r gorlifiad a welwyd.^[19] Cafwyd storm ddifrifol y diwrnod hwnnw a effeithiodd hefyd ar arfordir Môr y Gogledd ar ynysoedd Prydain a'r Iseldiroedd, a oedd yn cyd-daro â llanw uchel.^[16]