Kyphi
| ||||||||||||
| kp.t Tacso: gronynnau, arogldarth yn hieroglyffau |
|---|
Mae kyphi yn arogldarth cyfansawdd a ddefnyddiwyd yn yr Hen Aifft er pwrpasau crefyddol a meddygol.
Gair
[golygu | golygu cod]Mae'r gair kyphi yn tarddu o'r gair Groeg κυ̑φι am y gair Hen Eiffteg "kap-t", arogldarth, o "kap", persawru, arogldarthu, cynhesu, llosgi, cynnau.[1][2] Mae bôn y gair hefyd i'w weld mewn ieithoedd Indo-Ewropeaidd, gydag ystyr tebyg, fel yn Sansgritaeg कपि (kapi) "arogldarth", Groeg καπνός "ysmygu", a Lladin "vapor".[3][4]
Hanes
[golygu | golygu cod]Yn ôl Plutarch (De Iside et Osiride) a Suidas (s. v. Μανήθως), ysgrifennodd yr offeiriad Eifftaidd Manetho (circa 300 CCC) draethawd dan y teitl "I baratoi kyphi" (Περὶ κατασκευη̑ϛ κυφίων), ond nid oes yr un copi'n bodoli bellach.[5][6] Mae tair rysáit kyphi Eifftaidd i'w gweld o gyfnod Ptolemaidd ar waliau teml Edfu a Philae.[7]
Cofnodwyd ryseitiau kyphi Groegaidd gan Dioscorides (De Materia Medica, I, 24), Plutarch (De Iside et Osiride, § 80) a Galen (De antidotis, II, 2).[7]
Cofnodwyd y ffisigwr 19g Paulus Aegineta kyphi "lleuadaidd" sy'n cynnwys wyth cynhwysyn ar hugain a kyphi "heulol" sy'n cynnwys chwe chynhwysyn ar ddeg ar hugain.[angen ffynhonnell]
Cynhyrchu
[golygu | golygu cod]Mae gan y ryseitiau Eifftaidd un cynhwysyn ar bymtheg yr un. Mae Dioscorides yn nodi deg cynhwysyn, sy'n gyffredin i bob rysáit. Mae Plutarch yn nodi un cynhwysyn ar bymtheg, ac mae Galen yn nodi pymtheg. Plutarch sy'n awgrymu'r pwysigrwydd mathemategol o un cynhwysyn ar bymtheg.[7]
Mae rhai cynhwysion yn amheus o hyd. Mae ryseitiau Groegaidd yn sôn am aspalathus, a ddisgrifi yn brysgwydden ddreiniog yn ôl awduron Rhufeinig. Nid yw ysgolheigion yng nghytûn ar y planhigyn hwn: awgrymir rhywogaeth o Papilionaceae (Cytisus, Genista neu Spartium).[7] Convolvulus scoparius,[7] a Genista acanthoclada[8] Mae gan y ryseitiau Eifftaidd gynhwysion sydd hefyd yn amheus.
I'w greu, cymysgir a berwir y cynhwysion mewn trefn benodol. Yn ôl Galen, rholir yr arogldarth yn belen a'i osod ar lo poeth i greu perfwg; yfwyd ef hefyd yn feddygaeth i wella'r iau ac ysgyfaint.[7]
Dioscorides (10 cynhwysyn)
[golygu | golygu cod]- Mêl
- Gwin
- Rhesins
- Myrr
- Aeron merywen
- Ffiled Fair (κύπειρος Groeg)
- Tyrpant (pinwydd neu resin terebinth, Groeg "ῥητίνη")
- Aspalathus (Groeg "ἀσπάλαθος")
- Pergyrs (Hen Eiffteg "kanen", Hebraeg קָנֶה, Groeg κάλαμος, Lladin culmus)
- Brwynen (Groeg σχοῖνος)
Plutarch (+6 chynhwysyn)
[golygu | golygu cod]- Seseli (Groeg σέσελι)
- Gwm mastig (Groeg σχῖνος)
- Bitwmen
- Dail melys
- Cardamom
- Aeon meryw bychain (?)
Galen (+5 cynhwysyn)
[golygu | golygu cod]Eifftaidd (+6 chynhwysyn)
[golygu | golygu cod]Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ E. A. Wallis Budge (1920), Egytian Hieroglyphic Dictionary, 2, John Murray, p. 786b, http://archive.org/details/egyptianhierogly02budguoft
- ↑ Heinrich Brugsch (1868), Hieroglyphisch-demotisches Wörterbuch, 4, Hinrich, p. 1492, http://archive.org/details/hieroglyphischde04brug
- ↑ August Fick (1871), Vergleichendes Wörterbuch der Indogermanischen Sprachen (2nd ed.), Vandenhoek & Ruprecht, p. 52, http://archive.org/details/bub_gb_RQ8AAAAAYAAJ
- ↑ Monier Williams (1872), A Sanskrit-English Dictionary, Clarendon Press, p. 202a, http://archive.org/details/1872sanskriten00moniuoft
- ↑ E. A. Wallis Budge (1902), A History of Egypt, 1, Oxford University Press, p. 129, http://archive.org/details/historyofegyptfr01budg
- ↑ Leonhard Schmitz (1849), William Smith, ed., Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology, 2, Murray, pp. 915a–916a
- ↑ 7.0 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 Victor Loret (1887), "Le kyphi, parfum sacré des anciens égyptiens", Journal asiatique 10 (juillet-août): 76–132, http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k93232q
- ↑ Immanuel Löw (1881), Aramäische Pflanzennamen, Engelmann, p. 341, http://archive.org/details/AramaeischePflanzennamen