Grisiau pysgod

Mae gisiau pysgod^[1] neu Pas pysgod (byddai'r calque ysgol pysgod yn ddryslyd) yn gyfleuster peirianneg hydrolig ar ddyfroedd rhedeg i bysgota yng nghyd-destun mudo pysgod i oresgyn rhwystrau strwythurol fel coredau, gweithfeydd pŵer trydan dŵr ac o bosibl hefyd raeadrau. Mae'r holl organebau dŵr rhedeg a hefyd anifeiliaid bach o waelod yr afon (macrozoobenthos) yn dibynnu arno.

Ledled Ewrop, mae'r angen am eu sefydlu yn cael ei reoleiddio gan Gyfarwyddeb Fframwaith Dŵr yr UE, ymhlith pethau eraill.

Rhaid gwahaniaethu rhwng cymhorthion heicio ar gyfer esgyniad pysgod (cymhorthion a chyfleusterau esgyniad pysgod) ac ar gyfer disgyniad pysgod (ffyrdd osgoi hyn a elwir).

Pan fydd pysgod yn esgyn i fyny afon, gwahaniaethir rhwng dulliau adeiladu naturiol a thechnegol. Mae'r ysgolion pysgod sydd bron yn naturiol yn cynnwys yn anad dim rampiau garw neu slipiau garw, a sianelau ffordd osgoi. Mae'r dulliau adeiladu technegol yn cynnwys, er enghraifft, pasiau hollt, pasiau pyllau, deoryddion llyswennod, lifftiau pysgod neu grisiau pysgod. Ceir fideo yn dangos grisiau pysgod ar yr afon Afan ger Port Talbot gan Gyfoeth Naturiol Cymru sy'n dangos adeiadwaith a gweithred y system.^[2]

Disgyniad pysgod yw ymfudiad pysgod i lawr yr afon, gan ei fod yn cael ei drafod yn benodol ym maes amddiffyn a gweithfeydd pŵer trydan dŵr. Gyferbyn mae'r grisiau pysgod neu'r pas pysgod (hefyd cymorth mudo pysgod neu esgyniad organeb, a elwir yn swyddogol hefyd yn ffordd bysgod) fel offer peirianneg hydrolig ar ddyfroedd rhedeg i oresgyn rhwystrau i fyny'r afon. Yn benodol, wrth gymeradwyo strwythurau trawsdoriadol a gweithfeydd pŵer trydan dŵr, ond hefyd wrth weithredu Cyfarwyddeb Fframwaith Dŵr yr UE, mae pwnc disgyniad pysgod yn chwarae rhan bwysig.

Wrth greu pas pysgod neu grisiau pysgod mae pyllau bach yn cael eu hadeiladu, lle gall y pysgod oresgyn y gwahaniaeth uchder rhwng dŵr uchaf ac isaf. Prin y mae grisiau clasurol hynod artiffisial yn cael eu hadeiladu yn yr Almaen ers y 1990au, gan eu bod yn aml yn cael eu derbyn dim ond ychydig ac yn cynnig gyda'u pyllau bas yn enwedig adar o fannau pysgota delfrydol.

Techneg fwy newydd yw'r cyfuniad o lwybr pysgod a lôn gychod, y canŵ pysgod yn pasio.

Bwriad pas gwyllt yn bennaf yw lleihau cyfradd llif y dŵr.

Gyda lifft pysgod, gellir goresgyn bwlch mawr mewn gofod bach ac mae'r swyddogaeth yn annibynnol ar amrywiadau yn lefel y dŵr yn nŵr uchaf y rhwystr heicio. Hefyd, fel gyda grisiau pysgod eraill, mae llif a grëwyd yn artiffisial yn arwain y pysgod i'r lleoliad a ddymunir. Maent yn nofio mewn pwll o ddŵr, sy'n atal gyda dyfais ddianc. Yn rheolaidd, mae'r pwll bellach yn cael ei symud i fyny a'i ddympio'n ysgafn. Yna mae'r gwaith adeiladu yn symud i lawr eto ac yn agor y gilfach ar gyfer y pysgod nesaf. Mae lifft pysgod wedi'i leoli, er enghraifft, yng ngorsaf bŵer trydan dŵr Wyhlen y morglawdd Augst/Wyhlen, y fersiwn arall yn Grellingen yn Yr Almaen. Yn achos y ddwy sgriw trydan dŵr o Neubruck (yn Scheibbs) a Retznei, a gomisiynwyd yn 2015, mae'r lifft pysgod yn rhan annatod o'r orsaf.

Sgriw dau ddŵr dŵr cylchdro yn y Jeßnitz ger St. Anton. Mae'r falwen allanol yn caniatáu i'r pysgod ddisgyn ac yn cynhyrchu trydan, tra bod y sgriw Archimedean mewnol yn caniatáu esgyniad pysgod heb anafiadau.

Gyda sgriw Archimedean codir dŵr, lle gellir cario pysgod a phethau byw eraill yn y dŵr uchaf. Un enghraifft yw planhigyn ynni dŵr bach ar yr Url, yn Amstetten yn Awstria Isaf. Yn gyfochrog â'r sgriw hydrodynamig, sy'n gwasanaethu i gynhyrchu trydan, gosodwyd sgriw arall ar gyfer yr esgyniad. Mae profion cychwynnol yn dangos cyfradd cynnydd bum gwaith yn uwch na systemau eraill.

Ffordd bysgod ar ffurf twr grisiau troellog gyda basn troellog yw Helix Pas Pysgod. Cyfanswm cost y tocyn pysgod yng ngwaith ynni dŵr Raisdorf oedd tua 550,000 ewro ac fe'u hariannwyd yn bennaf gan gronfeydd yr UE. Galwyd y gweithrediad cyntaf yn Raisdorf yn wastraff arian trethdalwyr gan Gynghrair y Trethdalwyr a'r Landesnaturschutzbund Schleswig-Holstein.

• Gwefan Swyddogol Cyfoeth Naturiol Cymru