گشادوبست جای نام های نیمه غربی ایران در نگارش های تاریخی سده های سوم-نهم ه.ق. (الجبل/الجبال/ قهستان/کهستان و عراق عجم)

عنوان هایی نظیر الجبل/الجبال در چند سده نخست و سپس عراق عجم/عراق در سده های ششم تا نهم ق. از زمره جای نام هایی هستند که برای بخش هایی از نیمهغربی ایران به کار رفته اند. جستار پیش رو مبتنی بر پرسش هایی چند است: این نام ها در چه زمینه و زمانه ای ساخته شدند؟ چگونه در نوشته های مورخان بازتاب یافتند؟ کاربرد و استفاده از آنها از لحاظ زمانی و جغرافیایی چگونه بود؟ رویکرد پژوهشی این نوشتار مبتنی بر توصیف عمیق و گسترده است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که در طول دو سده نخستین اسلامی، جای نام های باستانی منطقه، به تدریج فراموش شدند و جای نام الجبل/الجبال (تقریبا) در سده سوم به عنوان نام رایج این منطقه رواج یافت و به تدریج در نوشته های تاریخی جا افتاد، بدون آنکه تعریف و تحدید مشخصی داشته باشد. نام های عراق عجم/عراق و به موازات آن، قهستان/کهستان، از سده ششم به این سو، به وسیله مورخان استفاده شد و به تدریج استعمال عراق(عجم) دیگر نام ها را به حاشیه راند. در سده ششم تا نهم در تاریخ نگاری ایران، استفاده از جای نام های الجبل/الجبال و عراق عجم/عراق با آشفتگی هایی همراه شد؛ زیرا مورخان در جریان بازنویسی تاریخ ایران از آغاز تا زمانه خود، با تکیه بر منابع عربی (و فارسی) سده های سوم تا ششم، به تناوب این جای نام ها را به جای یکدیگر به کار می بردند. اما مورخان عراق، شام و مصر دیرتر از مورخان ایرانی از عنوان عراق عجم/عراق استفاده کردند و به سبب بهره بردن از متون عربی سده های سوم تا هفتم، آشفتگی کمتری در استفاده از این جای نام ها بروز دادند.