Карате

Карате
япон. 空手
Булдырыусы	Сакугава Канга[d], Сокон Мацумура[d], Анко Итосу[d], Сэисё Аракаки[d] һәм Канрё Хигаонна[d]
Ил	Рюкю[d]
Карате Викимилектә

Карате яҙылышы теркәлгән^[1] (шулай уҡ ошондай яҙылыш таралған каратэ^[2], дөрөҫ русса өйтелеше^[3];яп. 空手道, А [ka'ɽate]; карате-до: «буш ҡул юлы») — япон хәрби сәнғәте. 2020 йылда — олимпия спорт төрө,^[4], һәм 2024 йылда каратэ Олимпия уйындары программаһында күрһәтелмәйәсәк^[5]. Башланғыс стадияһында каратэ үҙ-үҙеңде яҡлау өсөн генә тәғәйенләнгән ҡул һуғышы системаһы була. Бөгөн карате тамэсвари күрһәтеүсе сығыштары арҡаһында ҙур билдәлелек яулай. Әйтәйек, бик тәжрибәле оҫталар боҙ киҫәген йоҙроҡ менән бүлә, 15 сантиметр ҡалынлыҡтағы ҡарағай ағас рәшәткәһен һуғыу, ҡыйыҡлы плиткалар өйөмдәрен терһәге йәки башы менән һындыра ала^[6] (әммә һынған әйберҙәр тик физик көсөн генә күрһәтә һәм оҫталыҡ күрһәткесе булып тормай). Японияның башҡа хәрби сәнғәттәренән айырмалы рәүештә (jiu-jitsu, дзюдо), көрәште үҙ эсенә ала, төрлө һелтәүҙәрҙе башҡарыу, тотоп тороу һәм шокхолдинг алымдарын, каратела алышта ҡатнашыусылар араһында тура бәйләнеш дәрәжәһе минималь, ә көндәшен ҡыйратыу өсөн ҡул һәм аяҡ менән тупланған көслө һуғыуҙар ҡулланыла^[6][7]. Спорт ярыштары каратеның ике программаһы буйынса үткәрелә: кумит (ирекле спарринг) һәм ката (формальлаштырылған хәрәкәттәр эҙмә-эҙлелеге, уйҙырма көндәш менән дуэль принциптарына бәйле)^[8].

Вазифаһы — һуғышҡанда дошманыңдың, ярыштарҙа көндәшеңдең һөжүмдәренән һаҡланыу, кәрәк булған осраҡта, дөрөҫ итеп яуап ҡайтара алыу. Фәлсәфәүи яҡтан, карате үҙ тәнеңә үҙең хужа булырға, уның менән идара итергә өйрәтә.

Советтар Союзына каратеның нисәнсе йылдарҙа үтеп кергәнен теүәл генә әйтеп булмай. Берәүҙәр, алтмышынсы-етмешенсе йылдарҙа, ти. Әммә, 1930 йылдарҙа уҡ НКВД карате менән таныш булған, тиеүселәр ҙә бар. Халыҡ карате тураһында беренсе тапҡыр кинофильмдарҙан ҡарап белә башланы («Не бойся, я с тобой»). 1980 йылдарҙа каратены өйрәтеү һәм файҙаланыу закон тарафынан тыйылған була.

Каратела шәкерттәрҙең һәм остаздарҙың разряды (ун кью) бар. Уларҙың һәр береһе билдәле бер төҫ менән билдәләнә. Японияла элек бындай бүленеш булмаған, аҡ пояс ҡына ҡулланылған. Шунан һуң остаз шәкертенә билдәле бер ваҡыттан һуң ҡара пояс биргән. Ләкин Европа халҡының менталитеты башҡа. Уларға үҙҙәренең нимәгә ирешкәндәрен белеп торорға кәрәк. Шуға күрә төҫлө поястар системаһы Европа кешеләре өсөн керетелә. Хәҙер инде был Японияның үҙендә дә ҡулланыла. Һәр бер дәрәжәнең үҙенең талаптары бар, һин быға әҙерлегеңде күрһәтергә тейеш. Ҡара поясҡа имтихан тапшырыу 7-8 сәғәткә һуҙыла, ҡайһы берҙә хатта бер нисә көн буйына тапшыралар. Ниндәй разрядка икәнлегенә ҡарап, оҫталығыңды ла күрһәтергә тейешһең. Ҡара поясҡа тапшырғанда 20-30 кешегә ҡаршы торалар. Каратеның ҡағиҙәләре күп, ауыр йәрәхәттәрҙән һаҡларға ярҙам итә. Башҡа ҡул менән һуғырға ярамай. Арҡаға һуғыу тыйыла.

«Карате» («буш ҡул») термины XVIII быуатта Окинавандың Аката ҡалаһынан билдәле бер Сакугава тарафынан әйләнешкә индерелә. Ҡытайҙан ҡайтҡас, Сакугава шаолин яугирлыҡ сәнғәтен өйрәнә, карате no Sakugawa шәхси мәктәбенә нигеҙ һала^[9]. Артабан иероглиф «кара» — «ҡытай» иероглифы оҡшаш яңғырашлы тип үҙгәртелә, ләкин икенсе мәғәнәгә эйә иероглиф «кара» — «буш». Каратеның билдәле оҫтаһы һәм популярлашыусыһы Гичин Фунакоси (1868—1957) был үҙгәртеүҙең мәғәнәһен былай тип аңлата: "Көҙгөләге шымартылған өҫлөк алдында торған бөтә нәмәне сағылдырған кеүек, тымыҡ үҙән дә бер аҙ тауыш күтәрә, шуға күрә карате уҡыусыһы, осраған бөтә нәмәгә лайыҡлы яуап бирергә тырышып, үҙен эгоизмдан һәм яманлыҡтан азат итергә тейеш. «Буш» иероглифтың мәғәнәһе шундай^[6]. «Ҡара» омофонын «Тан династияһы» урынына «буш» тигәнде аңлатҡан тәүге документлаштырылған ҡулланыу («ҡытай» мәғәнәһендә) 1905 йылдың авгусында Чёмо Ханаширо яҙған «Карате Кумит» китабында баҫылып сыға. Ҡытай-япон мөнәсәбәттәре бер ҡасан да яҡшы булмай, бигерәк тә япондарҙың Маньчжурияға баҫып инеүе ваҡытында каратэның ҡытай сығышлы булыуы тураһында һылтанма сәйәси йәһәттән дөрөҫ түгел тип табыла^[10].

«Буш ҡул» атамаһы (空手) 1935 йылда окинаван каратеһының төрлө стилдәге оҫталарын йыйған конференцияла раҫлана^[11] Һуңыраҡ «до» — «юл-дорога» төшөнсәһе барлыҡҡа килә, фәлсәфәүи мәғәнәлә — «юл», «йүнәлеш», көрәшсенең «тормош торошо», уның асылы — тәндең һәм рухтың даими камиллашыуы. Атамаһы «буш ҡул юлы» тип тәржемәләнә^[6]..

Ҡарате Японияға Окинава утрауынан XIX быуат аҙағында килә. Окинава ҡасандыр Ҡытай һәм Япония менән тығыҙ сауҙа бәйләнештәре булған бойондороҡһоҙ Рюкю батшалығының үҙәге була. XVII быуатта Рюкю батшалығын Сацума кенәзлеге самурайҙары яулап ала һәм уның вассалына әйләнә. Хәҙерге ваҡытта көнбайыш әҙәбиәтендә Окинава халҡы япон баҫҡынсыларына ҡаршы даими партизандар көрәше алып барған һәм был көрәш хаҡына каратэ сәнғәтен булдырған, тигән фекер киң таралған. Был версияны тәнҡитләүселәр раҫлауынса, утрауҙа өс йөҙ мең кеше йәшәгәнлектән, унда япон гарнизонының тиҫтә ярым самурайы ғына урынлашҡан, был окинавандарҙың тоғролоғон күрһәтә. Утрауҙа һуғыш сәнғәте башлыса Ҡытайҙан килгән иммигранттарҙың вариҫтары араһында алып бара, ә уларҙан яйлап башҡа халыҡҡа күсә.

XIX быуат аҙағында Японияла административ реформалар үткәргәндә Рюкюның вассал дәүләт статусы бөтөрөлә һәм Окинава Япония империяһының тағы бер префектураһына әйләнә. Армияға саҡырылыу ваҡытында табиптар Окинаванан ҡайһы бер хәрби хеҙмәткә саҡырылыусыларҙың физик үҫеше яҡшы булыуына иғтибар итә; урындағы тоталиж сәнғәте менән шөғөлләнеүҙәре асыҡланған. Был Окинаван мәктәптәренең түбәнге кластарында уҡытыу программаһына тотэ физик тәрбиә сифатында индереүҙең дәлиле була һәм уны киң ҡулланыуға килтерә. Был процестың кире яғы каратеның һуғыш сәнғәте үҙенсәлектәрен юғалта башлауы һәм хәрбиләштерелгән гимнастикаға әйләнеүе була.

XX быуат башына карате япон армияһының шәхси составын мотлаҡ әҙерләү программаһына индерелә, каратеның ҡиммәтен урыҫ-япон һуғышы раҫлай^[9]. Быуат башында Гитин Фунакоси һәм бер төркөм фекерҙәштәр башта Окинавала, ә һуңынан Японияла каратены пропагандалай башлайҙар. 1924 йылда Токиола Кейо университетында беренсе асыҡ карате клубын аса^[9].

Һуғыш сәнғәте Окинава ырыуы мәктәптәре сиктәренән сыға һәм тиҙ арала бөтә Японияны яулап ала, быға Фунакосиҙың тиҙ әүҙемлеге булышлыҡ итә, ул юғары уҡыу йорттарында лекциялар уҡый, каратены өйрәнеү өсөн төркөмдәр ойоштора, үҙенең техникаһын күрһәтә. 1936 йылда Фунакоси Теокан («ҡарағайҙар һәм тулҡындар йорто») тигән мәктәп аса, унда мәктәп исемен йөрөткән стиль уҡыта башлай. Ваҡыт үтеү менән Сётокан стиле каратеның классик стиленә әүерелә. Уға түбән торош, ҡыҫҡа һәм үткер һуғыуҙар хас, ләкин ул көслөгә ҡарағанда тиҙерәк һәм теүәлерәк. Аяҡ бото хәрәкәте бөтә алымдарҙы ла дөрөҫ башҡарыу өсөн асҡыс булып тора. Һаҡланыу хәрәкәте шулай уҡ ҡаршы һөжүм булып тора^[6].

XX быуат башында Окинавала бик ауыр иҡтисади хәл була һәм окинавандар эш эҙләп төп япон утрауҙарына күпләп күсеп киләләр. Улар менән бергә карате ла барып етә. Ләкин япондар каратэға 1920-се йылдарға тиклем иғтибар итмәй, окинаван оҫтаһы Мотоба Тёки йәмәғәт алышында көнбайыш боксерын еңә, һәм «Кингу» журналы был хаҡта төҫлө репортаж баҫтыра. Ләкин окинаван диалекты классик япон теленән ныҡ айырылып торғанлыҡтан, япондар классик япон телендә уҡытырға әҙер булған, һәм улар башлыса Окинаван мәктәптәренән модернизацияланған программа буйынса каратены өйрәнгән кешеләр булған. Шулай итеп, Японияла карате башлыса «физкультура» вариантында тарала башлай; Окинавандың 1920-1940-сы йылдарҙағы оҫталарының Японияла карате бик ныҡ боҙолған тигән әйтемдәре күп — окинавандың «традицион» версияһы менән сағыштырғанда.

1945 йылда Японияның хәрби еңелеүенән һуң, америка оккупацион властары, бөтә будо япон һуғыш сәнғәтен ҡытай гимнастикаһының тик бер төрө тип һанап, каратенан башҡаны, тыя. 1948 йылда Фунакоси етәкселегендә Япония карате ассоциацияһы (JKA) ойошторола, ул һуғыш сәнғәтенең был төрө буйынса алдынғы белгестәрҙе берләштерә. Шул ваҡыттан алып карате үҙ-үҙеңде яҡлау системаһы булараҡ та, спорт төрө булараҡ та үҫешә башлай^[6].

Ваҡыт үтеү менән каратэ бөтә донъяла популярлыҡ яулай бара, спорт һәм традицион йүнәлештәр буйынса бүленеште асыҡ билдәләй. Бүлеү Сётокинды урап үтмәгән. Карате үҫешенең спорт йүнәлеше яҡлылар 1957 йылда Япония карате ассоциацияһын булдыра. Шул уҡ йылда Беренсе Бөтә Япония карате чемпионаты үткәрелә^[8]. 1963 йылда Чикагола рәсми булмаған контактлы карате чемпионаты үткәрелә^[8].

СССР-ҙа 1930-сы йылдар аҙағынан (йәғни япон-ҡытай һуғышы башланғандан һуң) бөтә көнсығыш һуғыш сәнғәте, япон сығышлы ғына түгел, ҡәтғи тыйыла, оҫталар тупаҫ һәм нигеҙһеҙ репрессияларға дусар ителә. 1978 йылда СССР-ҙың спорт комитеты күп һанлы йәшерен карате участкалары барлығын таный һәм СССР-ҙың каратэ федерацияһын булдырыу тураһында бойороҡ сығара. 1981 йылда күп тапҡыр эҙәрлекләүҙәр башлана. Карате 1989 йылда «үҙгәртеп ҡороу» ваҡытында яйлап легалләштерелә башлай, тик тулыһынса СССР тарҡалғандан һуң ғына рөхсәт ителә. Рәсәй карате Федерацияһы 2003 йылда ойошторола. 2000 йылдар уртаһына Рәсәйҙә яҡынса 200 карате клубы эшләй, унда яҡынса 200 000 кеше шөғөлләнә^[8].

• КАРАТЕ — ул тормош фәлсәфәһе(недоступная ссылка)

• Haines В. A. Karate’s history and traditions. — Rutland, 1968.
• Bishop M. Okinawan karate: teachers, styles and secret techniques, 2nd ed. — Boston, 1999.
• Долин А. А., Попов Г. В. Кемпо — традиция воинских искусств. — М., 1991.
• Милковский Е. Искусство спортивной борьбы Японии. — Минск, 1991.
• Стивенс Дж. Три Мастера Будо. — Киев, 1997.
• Фунакоши Г. Карате-до Ньюмон. — Ростов-на-Дону, 1999.
• Фунакоси Г. Карате-до: мой способ жизни. — 2000, Киев.
• Хассел Р.Дж., Отис Э. Полный курс карате. — М., 2003.
• Потаев В. С. Карате: от новичка до мастера. — Улан-Удэ, 2015.
• Феномен карате-до: философские, этико-психологические и юридические аспекты / Отв. ред Д. И. Дубровский. — М.: ПИК ВИНИТИ, 1989. — 147 с.

	Карате Викимилектә
	Карате Викияңылыҡтарҙа

• Окинава. Страна каратэ (документальный фильм)
• Карате Open Directory Project (dmoz) һылтанмалар каталогында.